اولین نماز جمعه در کجا اقامه شد؟
فرهنگ نيوز/ متن پيش رو در فرهنگ نيوز منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست.
نماز جمعه ، نمازي دو رکعتي با دو خطبه پيش از آن، که به جاي نماز ظهر در روز جمعه به جماعت اقامه ميشود و در صورت وجود شرايطي، شرکت کردن در آن براي مسلمانان واجب مي گردد. اين نماز، پس از نماز هاي پنجگانه، مهمترين نماز به شمار ميرود. برگزاري باشکوه نماز جمعه در طول تاريخ اسلام، همواره از مهمترين نمادهاي همبستگي مسلمانان شناخته ميشده است.
تشريع نماز جمعه:
نماز جمعه،يکي ازفريضه هاي عبادي ـ سياسي مهم در اسلام است که در آغاز تشکيل اولين دولت اسلامي، يعني حکومت پيامبر اسلام(ص) در مدينه تشريع شده است. درباره اينکه اولين نماز جمعه در مکه اقامه شده است يا مدينه،منابع گزارش هاي مختلفي را ارائه داده اند. بيشترين گزارش هاي تفسيري، حديثي و تاريخي بر اين مطلب اتفاق نظر دارند که اولاً؛ سورة جمعه مدني است؛ يعني در مدينه نازل شده و ثانياً؛ تشريع نماز جمعه نيز در دورة حاکميت اسلامي نبوي(ص) در اين شهر اتفاق افتاده است. از سوي ديگر، برخي ديگر از منابع براين مطلب تاکيد دارند که نماز جمعه، ابتداء در مکه تشريع و واجب شده، ولي چون شرايط سخت مکه و آزار اذيت مشرکان قريش، اجراي چنين امري را غيرممکن ساخته بود، انجام اولين نماز جمعه در مدينه النبي ممکن گرديد.
تاييد کننده نظريه اول، آيات 5-7 سوره جمعه و مخاطب قرار دادن يهوديان مدينه است که اين خود دليلي بر مدني بودن اين سوره مي باشد. در ادامه اين سوره در آيه نهم،خداوند، امر مهم و تعيين کنندة نماز جمعه را تشريع نموده است. نگاهي به آثار علماي بزرگ اهل تسنن و اهل تشيع نشان مي دهد که از بين مورخين ومفسرين اهل سنت،طبري مي نويسد:«اولين نماز جمعه را حضرت(ص) در بين قبيلة بني سالم بن عوف در مدينه اقامه کرده و بعدها آن مکان به عنوان مسجد انتخاب شد و سپس خطبه حضرت را در ادامة آن نقل کرده است».
از ديگر مورخين عامه نيز، محمدبن يوسف صالحي الشامي معتقد است که تشريع نماز جمعه از مکه شروع، ولي عملاً اولين نماز جمعة حضرت در مدينه آغاز شده است.طبرسي،از محدثين و مفسرين شيعه با استناد به آية نماز جمعه، اولين خطبه و نماز حضرت را در قبيلة بني سالم بن عوف از قبايل نزديک مدينه نقل کرده است. همين روايت را قطب راوندي با قدري تلخيص ذکر کرده است.
از بين مورخين معاصر، عده اي استناداً به چند روايت معتقدند که نماز جمعه در مکه تشريع شده و سپس به دليل عدم امکان اقامة آن در مکه، عملاً در مدينه موضوعيت يافته است. صالحي الشامي از جمله کساني است که مي نويسد: «پيامبر(ص) به مصعب بن عمير که از طرف حضرت مأمور تبليغ در مدينه بود، فرمود: نگاه کن به روزي که يهوديان در شنبه، صدايشان را براي خواندن زبور آشکار مي نمايند (و روز قبل از آن) زنان و فرزندان (و مسلمانان ديگر) را براي نيايش جمع کرده و هنگامي که قدري از ظهر گذشت، دو رکعت نماز گزاريد». از مورخين شيعي معاصر، سيد جعفر مرتضي العاملي پس از ذکر آية جمعه مي نويسد: «مقصود از اين آيه، وجوب اهتمام به نماز جمعه است و ممکن است قبل از آن در مکه واجب شده، ولي چون امکان اقامة علني آن نبوده يا مخفيانه اقامه شده، خبر آن به ما نرسيده باشد.
اقامه نماز جمعه توسط پيامبر(ص):
درباره اين اينکه اولين نماز جمعه توسط پيامبر اسلام(ص) اقامه شده يا توسط فرد ديگري به نمايندگي از پيامبر اسلام، اختلاف نظر وجود دارد. شماري از مؤلفان، نخستين اقامه کننده نماز جمعه را شخص پيامبر اسلام دانسته و گفتهاند که اين نماز در نخستين جمعه پس از هجرت به مدينه، در قبيله سالم بن عَوْف و در وادي زانوناء برپا شد.برخي ديگر، با توجه به احاديث ياد شده، اين نماز را نخستين نماز جمعه پيامبر اکرم دانستهاند نه اولين نماز جمعه در صدر اسلام اقامه شده است. براساس گزارش هاي موجود، پيامبر(ص) در خطبه هاي نماز جمعه ضمن آگاهي دادن به مسائل مهم مسلمانان، بر مبناي هدف والاي تزکيه و تعليم، سخنان خويش را پيرامون اهميت تقوا و درک معناي توحيد ارائه مي نمود. قطعاً شنوندگان و مخاطبان اين کلمات الهي، به اندازة استعداد و توان روحي خويش از اين کلمات بهره مي جستند.
اقامة نماز جمعه در زمان ائمة معصومين(ع):
پس از عصر نبوي ، بر اساس گزارشهاي تاريخي، اقامه نماز جمعه در دوره خلفاي نخستين و نيز در دوره حضرت علي و امام حسن مجتبي(ع) متداول بوده است و اين سيره با اندک تفاوت هاي در دوره خلفاي اموي و عباسي و عثماني تداوم يافته است. مهمترين تغيير در اين خصوص اين بوده که افرادي به نمايندگي از خليفه در نماز جمعه به عنوان امام حضور پيدا مي کرد که با خطبه خواندن به نام خليفه وقت يا دعا کردن براي او همراه بود.
بعد از رحلت پيامبر اسلام تا زمان تا سال 35 هجري قمري، خلفاي راشدين غالباً خود اقامة جمعه مي کردند يا اشخاصي را براي اقامة نماز جمعه در شهرها و در مرکز تعيين مي نمودند. بنابراين اقامة نماز جمعه از مناصب خاص آنان بود و بدون اجازة آنان، هيچ شخصي نماز جمعه را برگزار نمي کرد. با آغاز خلافت حضرت اميرالمومنين(ع)، حضرت نمازهاي جمعه را با شکوهي هر چه تمامتر برگزار مي کرد و در اين خصوص تمهيداتي ويژه اي نيز انديشيده بود که حتي زندانيان نيز شرکت کنند. بر خلاف سيره خلفا و حتي حکام اموي و عباسي، نماز جمعه نزد اماميه، همچون نماز عيدين (فطر و اضحي) از مناصب خاص ائمه((ع)) يا منصوبين از جانب آن هاست.
بر اساس منابع موجود، امروزه ما در حدود 17 خطبه از حضرت را در دست داريم که از اين تعداد، يک خطبه نماز عيد فطر، يک خطبه نماز عيد قربان و مابقي خطبه هاي نماز جمعه مي باشد.از اين خطبه هاي دو مورد در مدينه، يک مورد در بصره و چهار مورد در کوفه، و مابقي خطبه هاي به زماني مکاني معلوم نيست کجا ايراد شده است.همچنين از مجموع 17 خطبه، 5 خطبه به طور کامل به دست مارسيده و 12 خطبه مابقي نيز به صورت ناقص در دسترس قرار داردند.خطبه هاي حضرت در نماز جمعه، بيانگر ديدگاه حاکم اسلامي نسبت به شرايط موجود جامعه اسلامي است که گاهي در بردارنده نصيحت، گاهي هشدار و گاهي امر به معروف و نهي از منکر است که براي امروز جامعه اسلامي از اهميت و ضرورت بسياري برخودار است. اکثر مسائلي که در دوران زمامداري حضرت پيش آمده، مشکلات فرهنگي و سياسي جامعه اسلامي بوده است و دراين زمينه، حضرت با رويکرد به جامعه شناختي جامعه اسلامي، براي حل مشکلات و بر طرف ساختن معظلات به وجودآمده، موضوعاتي را در بعضي خطبه ها به صورت مکرر و موکد، بيان داشته اند.
بررسي اجمالي از 17 خطبه اي که اکنون در دسترس ما هستند نشان مي دهد که چندين مولفه به عنوان اولويت هاي اصلي و اساسي حضرت در اين خطبه هاي مطرح شده اند که مهترين آنها عبارتند از: خداوند سبحان، رسالت نبي مکرم اسلام، امامت، فرايض ديني ، غدير، دنيا، مرگ و قيامت، تقوا، نفاق، قران، ...اين رويکرد در دوره کوتاه مدت امام حسن مجتبي(ع) نيز تداوم پيدا کرد، ولي دوران ائمه معصومين بعدي به علت اينکه قدرت ظاهري دنيوي در دست کسان ديگري قرار گرفته بود، ائمه معصومين و شيعيان پيرو، در بسياري از مسائل رويکرد تقيه را در پيش گرفته بودند. در حقيقت مي توان چنين استنباط نمود که ائمه((ع)) با در نظر گرفتن مقتضيات و شرايط خاص هر زمان، مواضع مختلفي را اتخاذ مي کردند. براي مثال در برخي از شرايط به جهت تقيه، از اقامة نماز جمعة مستقل از نمازهاي خلفا، خودداري نموده و اصحاب خود را به حضور در نماز جمعة خلفا تشويق مي نمودند. در حالي که در شرايط ديگر، اصحاب ائمه((ع)) نماز جمعة خلفا را ترک نموده و ائمه((ع)) به آن ها اذن مي دادند تا خودشان نماز جمعه اقامه کنند.
در هرحال، کنکاوشي در منابع روايي و تاريخي بيانگر اين واقعيت است که با توجه به اوضاع و شرايط سياسي دوران زندگي ائمه((ع)) و روند برگزاري نماز جمعه در آن ايام، گزارشي ازخطبه هاي جمعة ائمة معصومين((ع)) در مجموع به ما نرسيده است و گزارش هاي مفصلي در اين خصوص در دست ما وجود ندارد و اين حاکي از مسئله است که اولا: حضرات معصومين(ع) به دليل عدم خلافت ظاهري و نداشتن حاکميت، موفق به اقامة جمعه نمي شدند، هرچند در بين خودشان اهتمام به اين معنا داشتند و ثانيا، ائمه در بسياري از امور تقيه پيشه مي کردند.
با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد