بازار جهانی نفت و موقعیت ایران
دنياي اقتصاد/ متن پيش رو در دنياي اقتصاد منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست عزتالله مصلحي| توليد نفت سه کشور عمده توليدکننده نفت خام (ايالاتمتحده آمريکا، روسيه و عربستان) ظرف يک سال گذشته بيش از ۳ ميليون بشکه در روز افزايش يافته و در اين ميان ايالات متحده سردمدار اين افزايش توليد است. ايالات متحده که تا زمان اجراي قانون منع صدور نفت خام خود تنها ۶ ميليون بشکه در روز توليد داشت و بسيار فراتر از اين ميزان واردات نفت خام داشت اکنون حدود ۴/ ۱۱ ميليون بشکه در روز نفت توليد ميکند و در رقابت با روسيه براي کسب جايگاه نخست عرضهکننده نفت جهان است. اين کشور در نظر دارد سطح توليد نفت خود را در سال آينده به ۱۲ ميليون بشکه در روز برساند و روسيه نيز به دنبال افزايش عرضه خود به رقمي مشابه است. همچنين ظرف اين مدت کوتاه ايالات متحده آمريکا توانسته ميزان صادرات نفت خود را تا ۳ ميليون بشکه در روز برساند. افزايش قيمتهاي نفت در دورهاي چند ساله و پايدار موجب شد تا انديشه منابع جايگزين نفت خام قوت بگيرد و با پيشرفت تکنولوژي هزينههاي گزاف توليد در بعضي ميادين از بيش از ۷۵ دلار به کمتر از ۳۵ دلار کاهش يابد ضمن آنکه وضعيت نامطلوب سود پالايشي در کشورهاي مصرفکننده و تعطيلي بسياري از پالايشگاههاي ساده و قديمي در نقاط مختلف جهان به خصوص کشورهاي اروپايي موجب شد تا فکر سنتي فروش نفت خام به جاي فروش فرآورده پالايش شده مجددا قوت بگيرد و کشورهاي پيشرفته و صنعتي در فکر فروش سادهتر نفت خام به جاي فروش پرزحمتتر فرآورده که مستلزم احداث پالايشگاه و ريسک نوسانات قيمتهاي نفت خام و رقابت فزاينده کشورهاي در حال توسعه براي تامين مصرف داخلي و سپس کسب سهم بازار جهاني است، باشند. از سويي برخي مطالعات اخير گوياي آن است که با توجه به گسترش منابع انرژي سهم نفت در ترکيب مصرف جهاني انرژي در آيندهاي قابل پيشبيني کاهش يافته و سهم سوختهاي تميز و بدون آلودگي همچون گاز و نيروي الکتريسيته افزايش خواهد يافت و از اين روست که شرکتهاي عمده نفتي همچون بيپي و شل بر ميزان سرمايهگذاري خود در توليد گاز افزوده و حتي از سرمايهگذاري در بخش نفت خارج شدهاند يا بخش عمدهاي از تقاضاي وسايل نقليه به درخواست خريد وسايل نقليه برقي اختصاص يافته و کشورهاي پيشرفته اروپايي همچون سوئد پيشتاز توسعه تکنولوژي ساخت و اشاعه وسايل نقليه الکتريکي شوند و کشورهاي مصرفکننده عمده در بخش حملونقل نيز بخش قابل ملاحظهاي از توليد وسايل حملونقل خود را به افزايش توليد وسايل نقليه برقي اختصاص دهند.براساس برآورد اخير آژانس بينالمللي انرژي تا حدود ۲۰ سال ديگر استفاده از ۳۰۰ ميليون خودروي الکتريکي موجب جايگزيني مصرف ۳/ ۳ ميليون بشکه در روز تقاضاي جهاني نفت خواهد شد ضمن آنکه بهبود تکنولوژي موجب کاهش مصرف سوخت خودروهاي غيرالکتريکي تا ۹ ميليون بشکه در روز خواهد شد. ايالات متحده آمريکا ظرف ۶ سال آينده سهمي ۷۵ درصدي از رشد توليد نفت خام خواهد داشت اين در حالي است که ميزان توليد نفت توليدکنندگان کنوني در اين مدت، ۵/ ۱۴ ميليون بشکه در روز کاهش خواهد يافت. از سوي ديگر ايالاتمتحده آمريکا برنامه افزايش سهم خود را در توليد گاز مايع جهاني از ۴درصد کنوني به ۲۰ درصد طراحي کرده است، زيرا قصد دارد وابستگي اروپا، به خصوص آلمان به گاز روسيه را کاهش دهد. تحولات تکنولوژيک همراه با تحولات سياسي اقتصادي، آينده ديگري را براي جهان رقم ميزند. شايد در آيندهاي نه چندان دور نفت سرگذشت زغالسنگ را پيدا کند، چراکه سوختي فسيلي و بسيار آلودهکننده است. اگر زماني نفت تنها سوخت مصرفي در بخش حمل و نقل بود و بيش از نيمي از مصرف نفت خام براي توليد بنزين بود اکنون با گسترش سوختهاي جايگزين سهم نفت در تقاضاي جهاني کاهش يافته و بر سهم ديگر مواد جايگزين افزوده ميشود. از اين رو ست که بسياري از مطالعات انرژي جهاني سهم مصرف نفت را در آينده کاهشي دانسته و بسياري از کشورهاي پيشرفته همچون ايالاتمتحده آمريکا به فروش بيش از پيش اين ماده پيش از زمان نابهنجار پايان مصرفش همچون زغال سنگ روي آوردهاند. اما تحولات سياسي اقتصادي پديدار شده در سالهاي اخير موجب شده تا ايالاتمتحده ظرف چند سال گذشته در تصرف سهمي از بازار جهاني صادرات نفت خام به ميزاني تقريبا مشابه ميزان توليد ايران دست يابد و بازار هدف خود را بازار سنتي ايران قرار دهد. اگر ارسال اولين محموله نفت خام صادراتي اين کشور به بازار آسيا از سوي برخي تحليلگران آغاز رقابت ايالاتمتحده آمريکا و ايران در بازار نفت تلقي ميشد و در روزهاي آغازين اين رقابت کيفيت نفت خام توليدي آمريکا مناسب سيستم پالايشي مشتريان سنتي ايران از جمله هند و ژاپن قرار نگرفت و فيالواقع ايالاتمتحده حتي با عرضه نفت خام خود با قيمت پايينتر نتوانست عرصه رقابت را بهصورت شرافتمندانه تصاحب کند، اما گذشت زمان و تحولات سياسي و ترفندهاي قلدرمآبانه به ايالات متحده اين امکان را داد که با سفر مقامات بلندپايه سياسي اين کشورها به بازارهاي سنتي ايران و بهخصوص دو کشور فوق و صراحت درخواست رسمي ترامپ از آنان مقامات سياسي اين کشورها پالايشگرانشان را ملزم به خريد نفت خام ايالاتمتحده کنند. اکنون با شرايط پيشآمده و رقابتهاي منطقهاي بازار عمده مصرف آسيا جذبکننده نيمي از صادرات نفت آمريکا که برابر با تمامي سهم بازار صادراتي ايران در اين منطقه است شده و مشتريان سنتي ايران در اين منطقه تنها سهم باقيمانده سبد مصرفي خود را از ايران تامين ميکنند و اعطاي معافيتها به آنان از سوي آمريکا در ازاي سپردهگذاري هزينه خريد نفت وارداتي از ايران در حسابهاي بانکي داخلي اين کشورها و بهصورت ارز داخلي است که قابليت مبادلاتي ندارد و تنها ميتواند در ازاي واردات کالا از اين کشورها استفاده شود. نکتهاي که با توجه به تضعيف مداوم پول داخلي اين کشورها و کيفيت کالاهاي توليدي آنان موقعيت مطلوبي را براي ما رقم نميزند. خاطرنشان ميشود ارزش روپيه هند در بازارهاي جهاني تنها ظرف چند ماه گذشته بيش از ۱۵ درصد افت داشته و اين کشور هرگز نتوانسته بهرغم تلاش بسيار به ساير عرضهکنندگان خود غير از ارز معتبر پرداخت کند.معافيتهاي اعطاشده همچنين براي رفع نگرانيهاي بازار جهاني طراحي شده و درآمدي را براي کشور به همراه ندارد که صرف زيرساختهاي اقتصادي ايران شود. از سوي ديگر پايان ۶ ماهه آن همزمان است با شروع سه ماهه دوم سال آينده ميلادي که بهطور معمول کاهش فصلي تقاضا در بازار جهاني اتفاق ميافتد همچنين همزمان است با زمان بهرهبرداري از برنامههاي افزايش ظرفيت توليد نفت بسياري از کشورها همچون ايالات متحده آمريکا، روسيه، عربستان، کويت، عراق، امارات متحده عربي و... و همچنين بازگشت کاملتر توليدکنندگاني همچون ليبي و نيجريه به بازار.اگر نگراني از قطع عرضه نفت ايران به بازار ظرف چند ماه گذشته منجر به افزايش ۱۵-۱۰دلاري قيمتهاي جهاني نفت شد و همه کشورهاي توليدکننده در تکاپوي تامين اين جاي خالي به افزايش توليد خود پرداختند اکنون با رفع اين نگرانيها مازاد عرضه ايجاد شده در بازار به مقداري بيش از ميزان افزايش موجب کاهش قيمتها شده و اکنون سال آينده ميلادي با کاهش قابل ملاحظه قيمتهاي جهاني قابل پيشبيني است و در هنگامهاي که بازار با مازاد قابل ملاحظه عرضه رو به رو است، چگونه ميتوان در شرايط تحريمي مشتريان را حفظ کرد يا حتي در صورت لغو تحريمها، مشتريان قبلي را متقاعد کرد که با عرضهکننده مطمئن طرف معامله خواهند بود. پيچيدگي تحولات سياسي اقتصادي جهان همراه با سرعت پيشرفتهاي تکنولوژيک نياز به تفکري عميق و پويا و ژرفانديشي نخبگان دارد و بدون آن نميتوان سرنوشت يک جامعه را به آيندهاي روشن پيوند زد.