آیا دولت روحانی از دیپلماسی سرخورده شده است؟
فرارو/ متن پيش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست دولت تدبير و اميد که با شعارهاي ديپلماسيمحور و بهبود مناسبات جمهوري اسلامي ايران با جهان روي کار آمده بود، در اثر فشارهاي داخلي و خارجي، به طور تدريجي از شعارهاي خود فاصله گرفت و مواضع تندي اتخاذ کرد. «شيخ ديپلمات»، «من سرهنگ نيستم، حقوقدانم»، «ما با برجام بين ايران و جهان پل برقرار کرديم، ما ديوار تحريم را فرو ريختيم، البته اگر ملت ايران اجازه دهد و رهبري فرهيخته ياري کند، با همين دکتر ظريف باقي تحريمها هم برخواهيم داشت»، «ما ميخواهيم تعامل سازنده با جهان را ادامه دهيم» و «برجام يک تمام شد، همه بايد براي اجراي برجام دو به صحنه بيايند.» اينها شعارها و گزارههايي بود که همگي از برنامه ويژه حسن روحاني در سياست خارجي حکايت داشت. تبليغات انتخاباتي حسن روحاني، رئيسجمهور ايران، چه در سال ۹۲ و چه در ۹۶، يک محور مشترک داشت که بر ديپلماسي و توسعه روابط خارجي ايران با جامعه جهاني مبتني بود. روحاني در دوره اول رياست جمهوري خود، همين محور را با جديت دنبال کرد و قصد داشت در دوره دوم رياستجمهورياش هم همين محور را دنبال کند. اما گردش ايام بر پاشنه ديگري بود. در حالي که روحاني مشغول زمينهسازي براي تکميل برجامهاي خود بود، فردي در آمريکا به رياستجمهوري رسيد که مخالفتش با «برجام يک»، يکي از بارزترين شعارهاي انتخاباتي او بود. دونالد ترامپ، نهايتا سکان کاخ سفيد را بدست گرفت و دستياران خود را براي پايان دادن هرچه زودتر به توافق هستهاي ايران تحت فشار قرار داد. مخالفت او با برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به حدي بود که وقتي رکس تيلرسون، وزير خارجه خود را از دولت اخراج کرد، موافقت تيلرسون با برجام را دليل اخراج وزير دانست. با ورود جان بولتون و مايک پمپئو به دولت ترامپ، ديوار بياعتمادي ميان ايران و آمريکا بلندتر از هميشه شد. به موازات سختگيرانهتر شدن مواضع کاخ سفيد در برابر ايران، روحاني به تدريج برنامه سياست خارجي خود را تعديل کرد. بولتون کسي بود که چند ماه پيش از ورود به کاخ سفيد، نقشه مفصلي براي نابودي تنها دستاورد بزرگ ديپلماسي روحاني طراحي کرده بود و واضح بود که اين نقشه را با خود به کاخ سفيد ميبرد. از اين رو، هموغم اصلي روحاني، حفظ برجام شد. برجامي که نهايتا با خروج يکجانبه دولت آمريکا از آن در هشتم مي ۲۰۱۸، ترک برداشت و در مسير فروپاشي قرار گرفت. روحاني که دستاورد ديپلماسي خود را در معرض خطر جدي ميديد، در سياست خارجي محتاطتر شد و جز در يک مورد، هرگز سعي نکرد با دولت ترامپ گفتگو کند. تنها تلاش علني دولت روحاني براي آزمودن ديپلماسي با ترامپ، زماني بود که محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران، پيشنهاد تبادل زندانيان را مطرح کرد. ظريف از نيويورک به آمريکاييها گفت: من اختيار کافي براي مذاکره درباره تبادل زندانيان را دارم و بياييد به در اين مورد گفتگو کنيم. ناظران، اين پيشنهاد ظريف را مقدمهاي براي مذاکرات با دولت ترامپ ارزيابي کردند. دولت ترامپ، اما، پيشنهاد ظريف را ناديده گرفت. اينجا بود که دولت روحاني يقين پيدا کرد دولت آمريکا، برخلاف اظهارات علنياش، تمايلي به ديپلماسي با ايران ندارد. پس از اينکه روحاني درخواستهاي مکررا ترامپ براي ديدار با او را رد کرد، روساي جمهور ايران و آمريکا حداقل دو بار يکديگر را مستقيما تهديد کردند. روحاني در ۲۲ ژوئيه ۲۰۱۸، خطاب به ترامپ گفت: «آقاي ترامپ ما مرد شرف و ضامن امنيت آبراه منطقه در طول تاريخ هستيم، با دم شير بازي نکن، پشيمانکننده است.» ترامپ که ظاهرا از اين اظهارات عصباني شده بود، يک روز بعد در توئيتي که با حروف انگليسي بزرگ نوشته شده بود، خطاب به روحاني نوشت: «به رئيسجمهور ايران روحاني: هرگز به هيچ وجه ايالات متحده را دوباره تهديد نکن. در غير اين صورت متحمل تبعاتي خواهي شد که عده کمي قبلا در سرتاسر تاريخ متحمل شدهاند. ما ديگر کشوري نيستيم که با اظهارات ديوانهوار شما درباره خشونت و مرگ کنار ميآييم. مراقب باش.» روحاني ديروز بار دوم اظهاراتي درباره ترامپ گفت که پاسخ تند رئيسجمهور آمريکا را در پي داشت. او گفت: کاخ سفيد دچار «معلوليت ذهني» شده است. ترامپ در واکنش به سخنان روحاني، توئيت کرد و اين سخنان را «بسيار جاهلانه و توهينآميز» دانست و مدعي شد مقامات ايران فقط زبان «زور و قدرت» را ميفهمند. اين روزها که آمريکا بار ديگر ايران را به حمله نظامي تهديد ميکند، ظاهرا دولت روحاني نسبت به امکان ديپلماسي با دولت ترامپ نااميد شده است. دوشنبه شب گذشته، دونالد ترامپ، با امضاي يک فرمان اجرايي، تحريمهاي نسبتا گسترده، اما سمبليک عليه مقامات ارشد ايران اعمال کرد. تحريمهاي جديد آمريکا، داراييهاي نهاد رهبري ايران و چند فرمانده ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامي را هدف گرفت. علاوه بر اين، کاخ سفيد قصد دارد اواخر هفته جاري، محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران، را نيز تحريم کند. سيد عباس موسوي، سخنگوي وزارت خارجه ايران، در واکنش به اين تحريمها توئيت کرد: «تحريم بيحاصل رهبري ايران و نيز فرمانده ديپلماسي کشور يعني بسته شدن هميشگي راه ديپلماسي با دولت مستاصل آمريکا. دولت ترامپ در حال نابودي همه سازوکارهاي جا افتاده بين المللي براي حفظ صلح و امنيت جهاني است.» به نظر ميرسد نااميدي دولت روحاني، معلول دو علت داخلي و خارجي است. از منظر داخلي، روحاني مدام از محافلي ياد ميکند که نگذاشتند برجام به ثمر برسد. او روز سه شنبه طي سخنراني در جمع مديران نظام سلامت، با اشاره به منتقدان برجام گفت: عدهاي همچون مادر شوهر به قدري غر زدند که شب عروسي (امضاي برجام) به کام مردم تلخ شد. علاوه بر اين، روحاني اخيرا از کمبود اختيارات خود نيز گلايه کرده است. از حيث خارجي نيز دولت روحاني بر اين باور است که برخي مقامات دولت ترامپ، نه تنها هيچگونه تمايلي به ديپلماسي با ايران ندارند بلکه براي جنگ با ايران هم توطئهچيني ميکنند. چند ساعت پس از گلايه روحاني از کارشکني محافل داخلي در برجام، ظريف، در توئيتي از جان بولتون و دستورالعمل او براي نابودي برجام انتقاد کرد. ديپلمات ارشد نوشت: «آيا ميخواهيد بدانيد که چرا آنهايي که سابقه ثابتشدهاي در تنفر از ديپلماسي دارند، ناگهان به گفتگوها علاقمند شدهاند؟ فقط دستور العمل ۲۰۱۷ جان بولتون براي نابودي برجام را بخوانيد. ايران هرگز ميز مذاکرات را ترک نکرد. "تيم بي" در حالي که براي جنگ توطئهچيني ميکرد، آمريکا را (از ميز مذاکرات) بيرون کشيد.» ظريف به يکي از يادداشتهاي مشاور امنيت ملي آمريکا به عنوان سندي از عدم تمايل آمريکا به ديپلماسي استناد ميکند. بولتون قبل از ورود به دولت، طي يادداشتي در مجله «نشنال ريويو» نقشه مفصلي براي لغو برجام و تحت فشار قرار دادن ايران ارائه کرد و گمان ميرود که اکنون در حال اجراي همان نقشه است. دولت روحاني که روزي با شعار توسعه مناسبات ايران با جهان روي کار آمده بود، بهبود اقتصاد از طريق جذب سرمايهگذاري مستقيم خارجي را سرلوحه خود قرار داد. از اين رو، مذاکرات بيش از يک دههاي ايران با غرب را به سرانجام رساند. اما عوامل گوناگون داخلي و خارجي، تيم روحاني و ظريف را در شرايطي قرار داد که مذاکره با آمريکا را تسليم بدانند و راه ديپلماسي با اين کشور براي هميشه مسدود کنند.