جای خالی ایران در الگوی ۱+ ۵ در آسیای مرکزی
ايراس/ متن پيش رو در ايراس منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست ولي کوزه گر کالجي| طي سال هاي اخير منطقه آسياي مرکزي در حوزه هاي مختلفي نظير منابع آبي، کريدورهاي ارتباطي، مسائل مرزي و ارضي و خطوط انتقال انرژي وارد مرحله جديدي از غيرامنيتي سازي و تنش زدايي شده است. اين روند پس از درگذشت ناگهاني اسلام کريم اف در سپتامبر 2016 ميلادي و به قدرت رسيدن شوکت ميرضيايف از شتاب بيشتري نيز برخوردار شده است که تنش زدايي و بهبود مناسبات ازبکستان با تاجيکستان، قرقيزستان و قزاقستان از جمله نتايج مهم تحول در سياست خارجي ازبکستان به شمار مي رود. کوشش کشورهاي منطقه آسياي مرکزي در برگزاري نشستهاي پنج جانبه بدون حضور ساير قدرتهاي بيروني از جمله چين و روسيه نشانه ديگري از کاهش سطح اختلافات، تسريع روند تنشزدايي و غير امنيتي سازي و نيز افزايش سطح همکاريهاي منطقه اي است. براي نخستين بار، اجلاس پنج کشور آسياي مرکزي با حضور چهار رئيس جمهور شامل نورسلطان نظربايف (قزاقستان)، شوکت ميرضيايف (ازبکستان)، سارانباي ژئنبيکاف (قرقيزستان) و امامعلي رحمان (تاجيکستان) و آقجا نوربرديوا (رئيس مجلس ترکمنستان) در ۱۸ مارس ۲۰۱۸ در شهر آستانه قزاقستان برگزار شد. در ادامه اين روند، وزيران امور خارجه پنج کشور آسياي مرکزي در 22 جولاي (31 تير 1397) در شهر چولپون- آتا[1] قرقيزستان با يکديگر ديدار کردند و متعاقب آن نشست مقامات کشورهاي مؤسس بنياد بين المللي نجات درياچه آرال در منطقه گردشگري «آوازه» در شهر «ترکمن باشي» در 24 اوت 2018 ميلادي (2 شهريور 1397) با حضور روساي جمهور پنج کشور منطقه آسياي مرکزي برگزار شد که تداوم اين ديدارها در سطح مقامات ارشد پنج کشور منطقه گوياي تحول جديد و متفاوتي از نظر غيرامنيتي سازي و شکل گيري زمينه هاي همکاري و هم گرايي منطقه اي پس از گذشت بيست و هفت سال از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و استقلال کشورهاي منطقه آسياي مرکزي است. شکل گيري الگوي 1+5 بين اتحاديه اروپا، ايالات متحده آمريکا، ژاپن و هند با پنج کشور آسياي مرکزي را بايد در همين راستا مورد توجه قرار داد. اين ترکيب براي نخستين بار براي اطلاق به همکاري هاي پنج کشور منطقه آسياي مرکزي با ايالات متحده آمريکا مورد استفاده قرار گرفت؛ البته با اين تفاوت که در نگارش انگليسي آن به جايP5+1 که در مورد مذاکرات هسته اي ايران به کار مي رفت، از ترکيب C5+1 براي نشان دادن ترکيب کشورهاي آسياي مرکزي و آمريکا استفاده شده است. ترکيب C5+1 براي نخستين بار در جريان سفر جان کري، وزير امور خارجه وقت ايالات متحده آمريکا به منطقه آسياي مرکزي مطرح شد؛ سفري که از ۳۱ اکتبر تا ۳ نوامبر ۲۰۱۵ ميلادي (۹ تا ۱۲ آبان ۱۳۹۴) به طول انجاميد و طي آن جان کري در شهرهاي بيشکک، سمرقند، آستانه، دوشنبه و عشقآباد با مقامات ارشد پنج کشور منطقه آسياي مرکزي ديدار و رايزني کرد و علاوه بر ديدارهاي جداگانه، براي نخستين بار پس از فروپشي شوروي، اجلاس مشترک آمريکا و پنج کشور منطقه آسياي مرکزي در چهارچوب فرمول ۱+ ۵ (پنج کشور آسياي مرکزي و آمريکا) در شهر سمرقند ازبکستان تشکيل شد.[2] دومين نشست 1+5 در 8 آوريل 2016 ميلادي در واشنگتن و سومين نشست 1+5 نيز در حاشيه اجلاس سازمان امنيت و همکاري اروپا در هامبورگ آلمان در 8 دسامبر 2016 ميلادي برگزار شد. اين روند پس از روي کارآمدن دونالد ترامپ نيز ادامه يافت و دولت جديد آمريکا نيز با حفظ ساختار اداره آسياي مرکزي و جنوبي در وزارت امور خارجه و طرح هاي راه ابريشم جديد و آسياي مرکزي، الگوي 1+5 با آسياي مرکزي را تداوم بخشيد که ديدار رکس تيلرسون، وزير امور خارجه سابق آمريکا با وزيران امور خارجه پنج کشور آسياي مرکزي در نيويورک در 22 سپتامبر 2017 به روشني گوياي اين امر است. ژاپن کشور ديگري است که سال ها قبل از ايالات متحده آمريکا کوشش کرد با توجه به حضور رو به گسترش چين در آسياي مرکزي و نقش اين منطقه در حوزه تامين انرژي و مناسبات اقتصادي و تجاري، سياست يکپارچه و هماهنگي را در قبال منطقه آسياي مرکزي در پيش بگيرد. مکانيسم مورد نظر توکيو تحت عنوان اجلاس «آسياي مرکزي + ژاپن»[1] در 28 اوت سال 2004 ميلادي شکل گرفت و از آن مقطع تاکنون، اجلاس هاي مشترک آسياي مرکزي + ژاپن در سطح وزيران امور خارجه در آستانه قزاقستان (28 اوت 2004)، تاشکند ازبکستان (4 مارس 2005)، توکيو ژاپن (10 نوامبر 2012)، بيشکک قرقيزستان (17 جولاي 2014) و عشق آباد ترکمنستان (اول مي 2017) برگزار شده است. در جريان اجلاس اخير آسياي مرکزي + ژاپن در عشق آباد، رياست دورهاي اجلاس از ترکمنستان به تاجيکستان واگذار شد و اجلاس آتي در سال 2019 ميلادي در شهر دوشنبه برگزار خواهد شد. نکته شايان توجه اين که در پنجمين نشست وزراي امور خارجه مذاکرات آسياي مرکزي و ژاپن که سال 2014 ميلادي در پايتخت قرقيزستان برگزار شد، قرارداد 10 ساله همکاريهاي متقابل ميان کشورهاي آسياي مرکزي و ژاپن امضا شد و در راستاي همين مکانيسم ، «آبهشينزو»، نخست وزير ژاپن از تاريخ 22 تا 28 اکتبر سال 2015 ميلادي (30 مهر تا 6 آبان 1394) مشابه جان کري، سفر دورهاي خود را هم زمان به پنج کشور آسياي مرکزي يعني قزاقستان، قرقيزستان، تاجيکستان، ترکمنستان و ازبکستان انجام داد که به روشني گوياي کوشش ژاپن در اجراي يک سياست و رويکرد هماهنگ ديپلماتيک در قبال منطقه آسياي مرکزي است. اتحاديه اروپا ديگر بازيگري است که در چهارچوب الگوي 1+5 رويکرد هماهنگي را در قبال آسياي مرکزي در پيش گرفته است. مهمترين هدف اتحاديه اروپا، تحقق اهداف و برنامه هاي پيش بيني شده در سند «اتحاديه اروپا و آسياي مرکزي: فرصت هاي جديد براي مشارکت قوي تر»[1] است که در سال 2019 به تصويب کميسيون اروپا رسيده است. اتحاديه اروپا در روابط با آسياي مرکزي عمدتاً بر موضوعاتي مانند دموکراسي، حقوق بشر، آزادي هاي اساسي، رسانه هاي مستقل و آزاد، مسائل امنيتي- دفاعي (تروريسم، مواد مخدر و افراط گرايي ديني به ويژه در مجاورت افغانستان) و نيز موضوعات اقتصادي (مناسبات تجاري و انتقال انرژي) تاکيد دارد. در اين راستا، طي سال هاي اخير، نشست هاي منظمي بين مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا و وزيران امور خارجه پنج کشور آسياي مرکزي در سطح منطقه و يا بروکسل برگزار شده است که ديدار فدريکا موگريني، مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا با وزيران خارجه پنج کشور آسياي مرکزي در بيشکک قرقيزستان در 4 جولاي 2019 ميلادي، پانزدهمين اجلاس مشترک دو طرف در سال هاي اخير به شمار مي رود. هند نيز با الگوبرداري از آمريکا، اتحاديه اروپا و ژاپن در سال 2019 ميلادي، رويکرد هماهنگ تري را در قبال آسياي مرکزي در پيش گرفته است. در اين راستا، نخستين نشست «گفت وگوي هند و آسياي مرکزي»[1] با حضور وزيران امور خارجه پنج کشور آسياي مرکزي، هند و افغانستان در سمرقند ازبکستان برگزار شد. هند علاوه بر رقابت سنتي با پاکستان، منافع متعددي در آسياي مرکزي از نظر سياسي، امنيتي و اقتصادي دارد. گسترش مبادلات تجاري و بازرگاني از طريق بندر چابهار ايران و افغانستان، اجراي طرح خط لوله گاز تاپي (ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند)، تثبيت جايگاه هند در سازمان همکاري شانگهاي پس از تبديل عضويت از وضعيت ناظر به اصلي در سال 2017 ميلادي و مقابله مشترک هند و کشورهاي آسياي مرکزي با تروريسم، افراط گرايي ديني و قاچاق مواد مخدر از جمله اهداف مهم هند در سطح اين منطقه محسوب مي شود که دهلي نو اميدوار است در چهارچوب «گفت وگوي هند و آسياي مرکزي» اين اهداف را عملي کند. جمهوري خلق چين نيز کوششي تقريباً مشابه ايالات متحده آمريکا و ژاپن را در سطح منطقه آسياي مرکزي نشان داده است؛ چنانچه شي جي پينگ، رئيس جمهوري چين در جريان سفر دوره اي خود به چهار کشور آسياي مرکزي (ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان و قرقيزستان) در سوم تا سيزدهم سپتامبر 2013 ميلادي بود که طرح راه ابريشم موسوم به «يک کمربند- يک راه»[1] را مطرح کرد. به همين دليل از اين سفر جي پينگ تحت عنوان «تور آسياي مرکزي»[2] نيز ياد شده است. و لذا اين احتمال مي رود در آينده الگوي 1+5 بين چين و پنج کشور آسياي مرکزي شکل بگيرد. کشورهاي عربي به محوريت عربستان سعودي نيز در سال هاي اخير در اجراي يک رويکرد يکپارچه و هماهنگ در قبال اين منطقه سعي داشته اند که تشکيل «مجمع همکاري هاي اقتصادي کشورهاي عرب با آسياي مرکزي و آذربايجان»[3] را مي توان نماد اين رويکرد يکپارچه و هماهنگ دانست. مجموع مواردي که در رابطه با تحرکات دييپلماتيک ايالات متحده آمريکا، ژاپن، اتحاديه اروپا، هند، چين و کشورهاي عربي به محوريت عربستان سعودي در سطح منطقه آسياي مرکزي اشاره شد، يه روشني گوياي کوشش اين بازيگران در شکل دهي و اجراي يک رويکرد متوازن مبتني بر «الگوي 1+5» است. اين در حالي است که مروري بر مناسبات ديپلماتيک ايران با کشورهاي آسياي مرکزي گوياي آن است که ايران در اوايل دهه 1990 ميلادي به گونه اي پيشگام اين رويکرد متوازن بوده است. چنانچه مرحوم هاشمي رفسنجاني، رئيسجمهوري وقت ايران در سال 1373 به جز تاجيکستان که درگير جنگ داخلي بود، از چهار کشور آسياي مرکزي، يعني قزاقستان، قرقيزستان، ازبکستان و ترکمنستان ديدن کرد. متاسفانه اين رويکرد متوازن که از آن ميتوان با عنوان «نخستين تور ديپلماتيک ايران در آسياي مرکزي» ياد کرد، در دولتهاي ديگر ايران تکرار نشد. در واقع، اگر از اين منظر به روند سياست خارجي و مناسبات ديپلماتيک ايران با کشوهاي آسياي مرکزي و قفقاز نگريسته شود، ميتوان به اين جمعبندي رسيد که رويکرد تقريباً متوازن ايران در اين مناطق از دوران رياست جمهوري مرحوم هاشمي رفسنجاني به بعد روند نامتوازنتري به خود گرفت. بنابراين با توجه به تجربيات گذشته و نسبتاً موفق ديپلماتيک ايران و نيز کوششي که از سوي بازيگراني مانند ايالات متحده آمريکا، ژاپن، اتحاديه اروپا و هند در شکل دهي و اجراي يک رويکرد متوازن مبتني بر «الگوي 1+5» در سطح منطقه آسياي مرکزي صورت پذيرفته است، ايجاب مي کند که ديپلماسي کلان ايران «رويکرد متوازن در عرصه ديپلماسي» را به صورت جدي تري در سطح اين منطقه مورد توجه قرار دهد و زمينه را براي سفر هم زمان وزير امور خارجه و رئيس جمهور ايران به پنج کشور آسياي مرکزي در قالب «سفر دورهاي» و «تور ديپلماتيک» فراهم کند.[4] تجربيات کشورهاي ديگر نشان مي دهد که در صورت برنامه ريزي هدفمند مي توان به اين مهم دست يافت. ترديدي نيست که در روند پيشبرد «مديريت رويکرد متوازن در عرصه ديپلماسي»، «توازن» به معني «تساوي» نيست و ايران متناسب با ظرفيتها و تواناييهاي متفاوت کشورهاي آسياي مرکزي ميتواند سياست خارجي مورد نظر خود را به پيش ببرد. نکته مهم، حفظ رويکرد متوازن در عرصه کلان ديپلماتيک است که در تنظيم مناسبات ايران با کشورهايي منطقه آسياي مرکزي بسيار حائز اهميت است. [1] . One Belt One Road [2] . Central Asia tour [3] . Forum on Economy and Cooperation of Arab Countries with Central Asian States and Azerbaijan [4] . ولي کوزه گر کالجي، شکلگيري الگوي 1+5 در آسياي مرکزي: ضرورت مديريت رويکرد متوازن ايران در عرصه ديپلماسي، موسسه تحقيقات بين المللي ابرار معاصر تهران، 3 تير 1396.