اروپا بعد از گام چهارم ایران چه می کند؟
فرارو/ متن پيش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست اروپاييها معتقدند که ايران با احتياط فراوان گام برميدارد و اقدامات کوچک، اما حسابشدهاي را براي تحت فشار دادن اتحاديه اروپا انجام ميدهد. از اين رو، تا وقتي که تعهدات کليدي ايران، مانند غنيسازي کمتر از ۲۰ درصد و نظارت آژانس اجرا شود، اروپاييها نيازي به نشان دادن واکنش عملي عليه ايران نخواهند داشت و به ابراز نگراني اکتفا خواهند کرد. از نظر اروپاييها، اين تعهدات کليدي تضمين ميدهند که زمان «گريز هستهاي» حدود يک سال باقي ميماند.
گام چهارم کاهش تعهدات هستهاي ايران توسط رئيسجمهور حسن روحاني به طور رسمي اعلام شد. در اين گام، فرآيند گازدهي به سانتريفيوژهاي تاسيسات حساس فردو آغاز شد. امري که ممکن است نگرانيهاي اروپاييها را تشديد کند، اما در عين حال به احتمال زياد اروپاييها به ابراز نگراني اکتفا خواهند کرد.
به گزارش فرارو، روحاني که در مراسم افتتاح کارخانه نوآوري آزادي سخنراني ميکرد، با اعلام آغاز گام چهارم کاهش تعهدات هستهاي، دستور داد که از روز چهارشنبه گام چهارم را عملي کنند. اين گام در شرايطي برداشته شد که به گفته روحاني مذاکرات هفتههاي اخير ميان ايران و اروپا به نتيجه نرسيده است.
اواسط ارديبهشتماه، در نخستين سالگرد خروج آمريکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، ايران ضمن ادامه گفتگوها با اروپا پيرامون نحوه جبران خسارتهاي اقتصادي ناشي از تحريمهاي آمريکا، فرآيند کاهش تعهدات هستهاي را آغاز کرد. تاکنون، سه گام در چارچوب همين فرآيند و با نظارت آژانس بين المللي انرژي اتمي برداشته شده و گام چهارم به تازگي برداشته شد.
برجام در زمينه استفاده از سانتريفيوژها و گازدهي به آنها محدوديتهايي روي ايران اعمال کرد. طبق اين توافق، ايران به مدت ۱۰ سال ميتواند حدودا ۵۰۰۰ سانتريفيوژ نسل قديمي را به کارگيرد. ۱۰۴۴ عدد از اين سانتريفيوژها در تاسيسات زيرزميني فردو مستقر هستند و به گفته روحاني طبق برجام ايران نبايد به آنها گاز تزريق کند. اما اجراي اين تعهد در گام چهارم متوقف شد. روز دوشنبه علي اکبر صالحي، رئيس سازمان انرژي اتمي ايران، نيز از نصب ۳۰ سانتريفيوژ پيشرفته خبر داد.
رئيسجمهور ايران گفت: «طبق برجام ۱۰۴۴ سانتريفيوژ در فردو داريم که قرار بود آنها بچرخند، اما به آنها گاز تزريق نکنيم، اما از فردا گازدهي را در فردو آغاز ميکنيم. ما حساسيتهاي طرف مقابل را ميدانيم و همچنين ميدانيم که ممکن است آنها سروصدا کنند، اما هر وقت آنها به تعهدات خود عمل کردند اين گام ما قابل بازگشت خواهد بود.»
گازدهي به سانتريفيوژهاي فردو يکي از اقدامات مهم ايران در گام چهارم بود و قطعا اروپاييها را نگران ميکند. چرا که غربيها حساسيتهايي درباره اين مرکز هستهاي دارند. قبل از اعلان رسمي تاسيسات فردو توسط ايران، محافل غربي آن را افشا کردند. در اوايل سپتامبر ۲۰۰۹، باراک اوباما، رئيسجمهور وقت آمريکا، در بيانيه مشترکي با نيکولاس سارکوزي، رئيسجمهور وقت فرانسه، و گوردون براون، نخستوزير وقت بريتانيا، رسما تاسيسات هستهاي فردو را براي جامعه بين المللي افشا کردند. سرانجام در ۲۱ سپتامبر همان سال، ايران در نامهاي رسمي به آژانس بين المللي انرژي اتمي، براي اولين بار تاسيسات فردو را علني کرد. با اين حال، بحث و جدل درباره اين تاسيسات زيرزميني ادامه يافت و ادعاهاي زيادي درباره آن مطرح شد. تا اينکه در برجام، مقرر شد که غنيسازي در اين تاسيسات متوقف و اين تاسيسات به يک مرکز تحقيقاتي تبديل شود.
اروپا بعد از گام چهارم چه ميکند؟
اکنون پرسش اصلي اين است که سواي ابراز نگراني، اروپاييها به گازدهي به سانتيريفيوژهاي فردو چه واکنشي نشان خواهند داد. اروپاييها از اظهارات روز دوشنبه صالحي ابراز نگراني کردند. هايکو ماس، وزير خارجه آلمان، در واکنش به راه اندازي زنجيره ۳۰ تايي سانتريفيوژهاي پيشرفته، گفت: «ايران، سانتريفيوژهاي بسيار پيشرفتهاي ساخته که با توافق هستهاي منطبق نيست. آنها اوايل ماه سپتامبر اعلام کردند که به توافق هستهاي پايبند نخواهند بود و ما فکر ميکنيم اين غيرقابل قبول است.»
مايا کوچيانيک، سخنگوي کميسيون اروپا، نيز از ايران خواست گامهاي خود را به عقب برگرداند و اعلام کرد که پايبندي اروپا به برجام به پايبندي کامل ايران به آن بستگي دارد. علاوه بر اين، يک ديپلمات اتحاديه اروپا، با اشاره به تزريق گاز به سانتريفيوژهاي فردو، اين اقدام را يک خبر «خيلي بد» براي برجام دانست و به روزنامه فايننشال تايمز گفت: «فردو، به دليل تاريخچه آن به عنوان يک تاسيسات اصالتا اعلامنشده، به طور خاص حساس است.»
وزارت خارجه فرانسه نيز گام چهارم ايران را نقض برجام دانست، اما اعلام کرد که فرانسه هنوز به اين توافق پايبند است و از ايران ميخواهد که به اجراي تعهداتاش ادامه دهد. سخنگوي اتحاديه اروپا هم از گام چهارم ايران ابراز نگراني کرد.
در سپتامبر گذشته، همزمان با تلاش فرانسه براي ترتيب ديداري ميان روساي جمهور ايران و آمريکا در نيويورک، اروپاييها هشدار دادند که اگر ايران گام چهارم را بردارد، آنها ممکن است مجبور شوند که از برجام خارج شوند. به نوشته روزنامه گاردين، اروپاييها به ايران هشدار داده بودند که اگر اين کشور در گام چهارم، اقدامات مهمي در کاهش تعهدات انجام دهد، اتحاديه اروپا مکانيسم حل نزاع در برجام را فعال خواهد کرد. فعالسازي اين مکانيسم ممکن است به بازگشت تحريمهاي اروپا و سازمان ملل عليه ايران منجر شود.
با اين حال، واکنشهاي اروپا به گام چهارم ايران نشان ميدهد که واکنش اروپاييها احتمالا در حد ابراز نگراني خواهد بود و بعيد است که اتحاديه اروپا سازوکار معروف به «مکانيسم ماشه» (بازگشت سريع تحريمهاي بين المللي) را فعالسازي کند. دليل اين امر عمدتا به ماهيت گامهاي ايران و همچنين تلقي اروپاييها از اين گامها مربوط ميشود.
روحاني تاکيد کرده که او پيشاپيش به اعضاي باقيمانده در برجام اطلاع داده است که گامهاي ايران با نظارت آژانس بين المللي انرژي اتمي خواهد بود. اين امر به اين معناست که اگر چه گازدهي به سانتريفيوژهاي فردو يک گام حساس در يک مکان حساس است، اما همه اين فعاليتها زير نظر آژانس خواهد بود. به همين دليل بعيد است که اروپاييها به خاطر اقدامي که کاملا با نظارت بين المللي انجام ميشود، از برجام خارج شوند يا اينکه مکانيسم ماشه را فعال کنند. اروپاييها معتقدند که ايران با احتياط فراوان گام برميدارد و اقدامات کوچک، اما حسابشدهاي را براي تحت فشار دادن اتحاديه اروپا انجام ميدهد. از اين رو، تا وقتي که تعهدات کليدي ايران، مانند غنيسازي کمتر از ۲۰ درصد و نظارت آژانس اجرا شود، اروپاييها نيازي به نشان دادن واکنش عملي عليه ايران نخواهند داشت و به ابراز نگراني اکتفا خواهند کرد. از نظر اروپاييها، اين تعهدات کليدي تضمين ميدهند که زمان «گريز هستهاي» حدود يک سال باقي ميماند.
چنين رويکردي، فلسفه فرآيند کاهش تعهدات را ناديده ميگيرد. هدف اصلي ايران از کاهش تعهدات هستهاي اين است که اروپاييها را به تامين منافع اقتصادياش، مانند فروش نفت و بازگشت درآمدهاي آن به تهران، وادار کند. اما ظاهرا اروپاييها ايده تامين منافع اقتصادي ايران را کنار گذاشتهاند. آنها در جريان نشست اخير مجمع عمومي سازمان ملل در نيويورک، تلاش کردند مذاکرات مستقيم ايران و آمريکا را آغاز کنند، ولي موفق نشدند. پس از آن، تحرکات ديپلماتيک اروپا براي نجات برجام کمرنگ شد. هر چند که ظاهرا هنوز هم پشتپرده ميان ايران و اروپا مذاکراتي در جريان است. روحاني گفته ايران به «مذاکرات پشت پرده متعهد» است. اينکه آيا اين مذاکرات به نتيجه ميرسد يا نه، هنوز معلوم نيست. با اين حال، چنانچه اروپاييها از آمريکا بخواهند که براي زنده ماندن برجام امتيازاتي از قبيل: صدور معافيت نفتي بدهد، تلاششان به جايي نخواهد رسيد. آمريکا به تازگي بر تحريمها عليه ايران افزوده و لفاظيهاي خود را هم تشديد کرده است.