ثروت نفتی تازه ایران
روزنامه سازندگي/ متن پيش رو در سازندگي منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست روز يکشنبه، حسن روحاني رئيسجمهور خبر داد، مديريت اکتشاف شرکت ملي نفت ايران در تلاشهاي اکتشافي خود که از سال ۹۵ شروعشده بود، موفق به کشف يک ميدان بزرگ نفتي با ذخيره نفت درجاي به ميزان ۵۳ ميليارد بشکه نفت شده است. فريده عنايتي| «آن روز که مظفرالدين شاه امضاي خود را پاي قرارنامهاي نهاد که امتياز بهرهبرداري از نفت سرتاسر ايران را –بهاستثناي پنج ايالت شمالي هممرز روسيه- به آن استراليايي انگليسيتبار، ويليام ناکس دارسي، اعطا ميکرد، نه او ميدانست چه ميکند و نه آن ماجراجوي گمنام ميدانست که کليد چه گنج رواني را به دست آورده است.» (بخشي از کتاب خواب آشفته نفت نوشته محمدعلي موحد). حالا به نظر ميرسد ۱۱۸ سال بعدازآن ماجرا، اين گنج روان، با منابع جديدي مواجه شده است. روز يکشنبه، حسن روحاني رئيسجمهور خبر داد، مديريت اکتشاف شرکت ملي نفت ايران در تلاشهاي اکتشافي خود که از سال ۹۵ شروعشده بود، موفق به کشف يک ميدان بزرگ نفتي با ذخيره نفت درجاي به ميزان ۵۳ ميليارد بشکه نفت شده است. گفته ميشود اين ميدان نفتي که از بستان تا اميديه در استان خوزستان به وسعت ۲۴۰۰ کيلومترمربع گسترده شده، ۸۰ متر عمق دارد. البته دو روز قبل از اينکه روحاني اين خبر را بدهد، صالح هندي، مديرعامل اکتشاف شرکت ملي نفت با انتشار فيلمي در فضاي مجازي از اکتشافهاي جديد در حوزه نفت و گاز کشور خبر داده بود. پيشازاين هم شرکت ملي نفت ايران در هفته دولت در گزارش عملکرد خود از کشف يک ميدان جديد گازي در جنوب کشور خبر داده و اعلام کرده بود حفاري نخستين چاه اکتشافي آن در جنوب فارس به گاز رسيده است. گفته ميشود اين ميدان يک تريليون مترمکعب گاز در خود ذخيره دارد و در عمق حدود چهار هزار متري زمين کشفشده است. ذخاير گاز اين ميدان توانايي تأمين گاز ۱۶ سال استان تهران را دارد. به گفته دهقان، محاسبه اقتصادي نشان ميدهد که بيش از ۴۰ ميليارد دلار عايدات حاصل از گاز و ميعانات گازي اين ميدان خواهد بود. بر اساس آخرين گزارش تراز هيدروکربوري کشور متوسط مصرف سالانه گاز استان تهران (سال ۱۳۹۵) حدود ۲۳ ميليارد مترمکعب شامل مصارف گاز خانگي، تجاري، صنايع، نيروگاهها و پالايشگاه نفت بوده که شانزده برابر شدن اين مصرف معادل ۳۷۰ ميليارد مترمکعب است. بنابراين درصورتيکه ضريب بازيافت اين ميدان جديد گازي ۳۰ درصد تعيين شود ذخيره گاز اثباتشده ميدان بين يک تا ۱,۲ تريليون (۱۲۰۰ ميليارد) مترمکعب و ذخيره گاز قابلبرداشت آن حدود ۳۷۰ تا ۴۰۰ ميليارد مترمکعب برآورد ميشود. از جزئيات کشف ميدان جديد نفتي در جنوب ايران هم خبر ميرسد اين ميدان در شمال خوزستان کشفشده که بنا بر اطلاعات اوليه، با کشف اين ميدان جديد، حجم ذخاير اثباتشده نفت کشور تغيير خواهد کرد. با استناد به گزارش عملکرد شرکت ملي نفت ايران ذخاير جديد نفت در سازند ايلام و سازند گورپي کشف شده که حجم ذخاير و نوع نفت آن بهزودي منتشر خواهد شد. با اين ميادين نفتي تازه کشفشده هماکنون ايران در رتبه چهارم ازنظر ذخاير نفتي و در رتبه دوم ذخاير گازي در دنيا قرار دارد که درمجموع رتبه اول ذخاير هيدروکربوري دنيا از آن کشور است. چقدر نفت داريم؟ بر اساس آمارهاي اوپک، ذخاير نفت و گاز ايران در سال گذشته ميلادي ۱۵۵,۶ ميليارد مترمکعب و حجم ذخاير گاز ايران ۳۳.۹ تريليون مترمکعب بوده است که نسبت به سال ۲۰۱۷ تغييري نکرده است. شرکت بيپي نيز ذخاير نفت ايران در سال گذشته را ۱۵۵.۶ ميليارد بشکه و ذخاير گاز قابلاستخراج آن را ۳۱.۹ تريليون مترمکعب برآورد کرده که نسبت به سال ۲۰۱۷ تغييري نکرده است. بررسيهاي آماري BP از انرژي جهاني که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد و حاوي اطلاعاتي تا پايان سال ۲۰۱۷ است نشان ميدهد: ايران بعد از ونزوئلا، عربستان سعودي و کانادا، چهارمين کشور از نظر ذخاير نفتي است. از منظر ذخاير گاز طبيعي هم ايران بعد از روسيه قرار دارد.براساس گزارشهاي منتشرشده، ايران در سال گذشته حدود ۲۶۰ ميليارد مترمکعب گاز و ۱,۵ ميليارد بشکه نفت و ميعانات گازي استخراج کرده و عدم کاهش ذخاير نفت و گاز نشان ميدهد که نهايتاً ايران تقريباً همين ميزان ذخاير جديد نفت و گاز پيداکرده است يا توانسته ذخاير مياديني که طي سالهاي گذشته کشف کرده بود را تثبيت کند. معمولاً براي تثبيت ذخاير دقيق يک ميدان، حفاري چندين چاه در نقاط مختلف لازم است تا برآورد نهايي انجام شود و بعدازآن، ذخاير ميدان جديد به آمار ذخاير نفت و گاز کشور افزوده ميشود. ايران ميگويد در ميدان ارم يک چاه حفرشده است. ميدان نفتي جديد ايران در رسانههاي خارجي بعد از صحبتهاي رئيسجمهوري درباره کشف ميدان نفتي جديد، رسانههاي بينالمللي به انتشار و بررسي اين موضوع پرداختند. الجزيره در گزارشي دراينباره نوشت: حسن روحاني، رئيسجمهوري ايران اعلام کرده ميدان نفتي جديد به ظرفيت ۵۳ ميليارد بشکه کشفشده است. با اين کشف تازه، ميزان ذخاير نفتي ۱۵۰ ميليارد بشکهاي ايران، يکسوم افزايش خواهد يافت. طبق اين گزارش، ذخاير نفت به نفت خامي اشاره دارد که ازنظر اقتصادي امکان استخراج آنها فراهم باشد. اين ارقام با توجه به استانداردها در کشورهاي مختلف متفاوت است. اما همچنان معياري براي مقايسه ميان کشورهاي توليدکننده نفت است. براساس گزارش الجزيره، ايران چهارمين کشور ازنظر ذخاير نفتي و دومين کشور ازنظر ذخاير گازي است. بعد از کشف اين ميدان نفتي با ظرفيت ۶۵ ميليارد بشکه در اهواز، ايران ميتواند به دومين دارنده ذخاير نفتي جهان تبديل شود. «منوچهر تکين» مشاور بينالمللي نفت و انرژي در گفت وگو با الجزيره اعلام کرد: «هنوز مشخص نشده که چه ميزان نفت از اين ميدان توليد خواهد شد. اين بيانيه توسط سياستمداران اعلامشده است و آنها جزييات فني زيادي ارائه ندادهاند. در اين اطلاعيه گفته نشده که اين ۵۳ ميليارد بشکه نفت درجاي است يا نفت قابل بازيابي. البته حتي اگر اين ميزان نفت درجاي باشد، حداقل ۲۰ تا ۳۰ درصد آن قابليت بازيابي خواهد داشت که بازهم رقم بزرگي را شامل ميشود.» به گفته تکين، کشف اين ميدان نفتي با توليد نفت متفاوت است. براي توليد نفت و گاز به زمان بيشتري نياز است. تکين معتقد است حداقل دو تا سه سال زمان براي توليد از اين ميدان زمان لازم است. رويترز هم در گزارشي به نقل از آژانس بينالمللي انرژي نوشت: «ذخاير نفت ثابتشده ايران در ژانويه امسال، ۱۵۷ ميليارد بشکه اعلامشده بوده است. ايالاتمتحده بعد زمان توافق هستهاي ايران با قدرتهاي جهاني در سال ۲۰۱۵، دوباره تحريمهايي براي خنثي کردن شاهرگ حياتي ايران، يعني صادرات نفت اعمال کرده است.» وضعيت نفتي ايران چطور است؟ آژانس بينالمللي انرژي در خلاصه بررسي کشورهاي توليدکننده نفت در بخش ايران نوشت: ايران در ميان ده کشور برتر توليدکننده نفت در جهان و ۵ توليدکننده برتر گاز طبيعي قرار دارد. اين گزارش همچنين ادامه داد: ايران در سال ۲۰۱۷، ۴,۷ ميليون بشکه نفت و ساير ميعانات گازي توليد کرده است. تنگه هرمز و سواحل جنوبي شرقي ايران مسير مهم براي صادرات نفت کشور محسوب ميشود. طي سالها تحريم، تاثيرات زيادي در توليد و صادرات نفت ايران داشته است. آژانس بينالمللي انرژي به نقل از صندوق بينالمللي پول نوشت: درآمد صادرات نفت و گاز طبيعي ايران در سال مالي ۲۰۱۵-۲۰۱۶، ۳۳,۶ ميليارد دلار بوده است. اين رقم از ۵۵.۴ ميليارد دلار سال مالي ۲۰۱۴-۲۰۱۵، ۴۰ درصد کاهش را نشان ميدهد. آژانس بينالمللي انرژي همچنين تخمين زده است که درآمد خالص صادرات نفت ايران درمجموع در سال ۲۰۱۶، ۳۶ ميليارد دلار بوده است. اين افت ناگهاني به دليل کاهش حجم صادرات و کاهش قيمت نفت خام بوده است. اين دلايل باعث شد درآمد کل صادرات نفتي ايران با کاهش مواجه شود. در سال مالي ۲۰۱۶-۲۰۱۷ درآمد صادرات نفت و گاز طبيعي ايران به ۵۷,۴ ميليارد دلار افزايش يافت که به دنبال اجراي برجام و توافق ايران با قدرتهاي جهاني بود. تا قبل از اين آمار جديد که منتشر شود، ايران تقريباً ۱۰ درصد از ذخاير نفت خام جهان و حدود ۱۳ درصد از ذخاير نفت اوپک را در اختيار داشت. بيش از ۷۰ درصد از ذخاير نفت خام ايران در سواحل کشور و بيشتر در خليجفارس قرار دارد. بيشتر ذخاير نفت ايران در ساحل (۷۱ درصد) و حوزه خوزستان تقريباً ۸۰ درصد از کل ذخاير دريايي را داراست. ايران همچنين ۰,۵ ميليارد بشکه ذخاير اثباتشده نفت در درياي خزر دارد و داراي ميادين مشترک با عراق، قطر، کويت و عربستان سعودي است. يک قرن بعد از اولين اکتشاف سال ۱۸۵۵ براي نخستين بار، زمينشناسي در مقالهاي به نام (Loftus) لوفتوس به «زمينشناسي نواحي مرزي ترکيه- ايران» چشمههاي نفت و قير در مناطقي از جنوب غربي ايران اشاره کرد. اروپائيان به اين مقاله توجه کردند و بر آن شدند، امکان وجود منابع نفتي در ايران را بهطور عملي بررسي کنند. ماهنامه «اکتشاف و توليد» در مقالهاي به تاريخچه اکتشاف نفت در ايران پرداخته است. طبق اين مقاله، در زمان قاجار که يکسري واگذاريها انجام ميشد، براي اولين بار امتياز کشف و استخراج همه معادن ايران، ازجمله نفت از طرف دولت ايران به يک انگليسي، به نام بارون جوليوس دورويتر واگذار شد. اما درواقع بعد از قرارداد دارسي بود که اولين چاه در ايران حفاري شد. چند ماه پس از امضاي توافقنامه دارسي، دارسي حفاري اولين چاه را در ناحيه چياسرخ در شمال شهر قصرشيرين به سرپرستي جرج رينولدز، فارغالتحصيل کالج سلطنتي هند که پيشتر سوابقي در زمينه حفاري در سوماترا داشت، آغاز کرد. بهرغم مشکلات پيش رو چون ناامني و صعبالعبور بودن راهها، اولين چاه در تابستان سال ۱۹۰۳ در عمق ۵۰۷ متري به گاز و اندکي نفت و چاه دوم نيز چندي بعدتر در عمق مشابهي به نفت رسيد. بهرهدهي اين چاهها که حدود ۱۷۵ بشکه در روز بودند، به دليل بازده کم و هزينههاي حملونقل، مقرونبهصرفه شناخته نشد و درنهايت اين چاهها متروکه شدند. منطقه چياسرخ در مرزبنديهاي بعدي به دولت عثماني واگذار شد و در حال حاضر هم ميدان نفتي کوچکي در عراق است. سال ۱۹۰۳، دالتون در گزارشي به نام ناحيه «ميادين نفتي در جنوب غربي ايران» ماماتين و شاردين در حوالي رامهرمز و ناحيه نفتون در مسجدسليمان را ازنظر داشتن منابع نفتي مستعد شناسايي کرد. انتشار اين گزارش و نتايج ناموفق در چياسرخ، دارسي را بر آن داشت که براي تأمين سرمايه براي اکتشاف در نواحي جنوبي ايران با شرکت نفت برمه که شرکتي اسکاتلندي بود، مذاکره کند. اين مذاکرات در سال ۱۹۰۵ به تشکيل شرکتي به نام سنديکاي امتيازات ايران منجر شد که مرکز آن در گلاسکو، در اسکاتلند بود. با تأسيس اين شرکت کار حفاري در ناحيه ماماتين آغاز شد و در سالهاي ۱۹۰۶ و ۱۹۰۷ دو چاه تا اعماق ۵۹۰ و ۶۵۸ متر در اين ناحيه حفر شدند که هيچيک به نفت نرسيدند. پسازاين ناکامي رينولدز تجهيزات حفاري را به منطقهاي به نام نفتون در حوالي مسجدسليمان منتقل ساخت. زيرا بر اساس گزارش دالتون، اين منطقه به دليل داشتن آتشکدهاي قديمي و چشمههاي نفتي متعدد حائز اهميت تشخيص دادهشده بود. فعاليت رينولدز در ناحيه نفتون در دو محل حفاري متمرکز شد. حفاري چاه شماره ۱ و ۲ به ترتيب در ژانويه و مارس سال ۱۹۰۸ آغاز شد. سرانجام ساعت ۴,۵ بامداد پنجم خرداد سال ۱۲۸۷، با رسيدن به چاه شماره ۱ در عمق ۳۵۶ متري به نفت، صنعت نفت در خاورميانه پاي در منصه ظهور گذاشت.