چرا فعلا مذاکره بعید است؟
فرارو/ متن پيش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن در آخرين خبر به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست در پي تبادل زندانيان ميان ايران و آمريکا، گمانههايي درباره احتمال از سرگيري مذاکرات ميان اين دو کشور مطرح شد. اما به دلايل مختلف شروع مذاکرات قبل از برگزاري انتخابات سوم نوامبر آمريکا بعيد است. تبادل زندانيان ميان تهران و واشنگتن، بار ديگر بحث مذاکره ميان ايران و آمريکا و به طور کلي تنشزدايي ميان دو کشور را داغ کرد. در ازاي آزادي مايکل وايت، زنداني آمريکايي در ايران، دکتر مجيد طاهري، زنداني ايراني در آمريکا، آزاد شد. همچنين، قبل از اين تبادل، سيروس عسکري، زنداني سابق ايراني در آمريکا، به ايران بازگشت. اين نخستين بار نيست که ميان ايران و آمريکا تبادل زنداني اتفاق ميافتد. پيش از اين، ژيو وانگ و مسعود سليماني، ميان ايران و آمريکا مبادله شده بودند. اما اين بار، مبادله زندانيان در شرايطي اتفاق افتاد که تنشها ميان تهران و واشنگتن به خاطر تلاش کاخ سفيد براي تمديد تحريمهاي تسليحاتي سازمان ملل عليه ايران و همچنين صادرات بنزين ايران به ونزوئلا شدت گرفته بود. از اين رو، مبادله زندانيان به عنوان اقدامي براي تنش زدايي و حتي شروع مذاکره قلمداد شد. دونالد ترامپ، رئيس جمهور آمريکا، با انتشار چند توئيت به اين تلقي دامن زد. او در توئيتي، ضمن تشکر از ايران، با اشاره به آزادي وايت نوشت: «اين نشان ميدهد که (امضاي) توافق امکان پذير است.» اندکي بعد، ترامپ بار ديگر خواستار توافق با ايران شد و نوشت: «بسيار خوب است که مايکل به خانه برگشت. تازه رسيد. بسيار هيجان انگيز است. از ايران متشکرم. براي امضاي توافق بزرگ تا بعد از انتخابات منتظر نمانيد. من پيروز خواهم شد. اکنون ميتوانيد به توافق بهتري برسيد.» اين توئيت ترامپ، که به نحو بي سابقهاي توافق کردن با ايران را به انتخابات رياست جمهوري آمريکا مرتبط ميکند، با پاسخ منفي ايران مواجه شد. محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران، در پاسخي مبهم، به ترامپ گفت که «زمان» اصلاح وضعيت برجام به ترامپ مربوط است. ظريف توئيت کرد: «آقاي ترامپ، ما عليرغم تلاشهاي "زيردستان" شما، به يک تبادل بشردوستانه دست يافتيم؛ ضمن اين که ما در زمان بر سر کار آمدن شما يک توافق داشتيم. ايران و ديگر شرکاي برجام، هرگز ميز گفتگو را ترک نکردند. مشاوران شما که بيشتر آنها را هم برکنار کردهايد، دست به قمار احمقانهاي زدند. اين که چه زماني تصميم بگيريد، اين مسأله را اصلاح کنيد، به خودتان مربوط است.» فعلا مذاکرهاي در کار نيست همچنين، علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران، نيز به صراحت گفته است که ميان ايران و آمريکا هيچ مذاکرهاي اتفاق نخواهد افتاد. شمخاني توئيت کرد: «اوضاع ترامپ چه در تقابلهاي بين المللي، چه در افتضاح مديريت کرونا و چه در آتش افروزي نژادپرستانه در داخل آمريکا به قدري خراب است که تيمش چارهاي جز توليد و نمايش موفقيتهاي ساختگي براي او ندارند. تبادل زندانيان، نتيجه مذاکره نبوده و هيچ مذاکرهاي هم در آينده انجام نخواهد شد.» در حال حاضر به دلايل مختلف شرايط مذاکره ميان ايران و آمريکا فراهم نيست. دليل اول اين است که تحريمهاي آمريکا هنوز در جريان است و نه فقط کاهش نيافته بلکه بر آنها افزوده ميشود. آمريکا به تازگي پيش نويس قطعنامه جديدي در زمينه تمديد تحريمهاي تسليحاتي سازمان ملل عليه ايران تهيه و ميان برخي اعضاي شوراي امنيت توزيع کرده است. آمريکا در حال کار بر يک طرح دو مرحلهاي براي جلوگيري از رفع تحريمهاي تسليحاتي ايران است. اين تحريمها اواسط اکتبر آينده (حدود يک هفته قبل از انتخابات رياست جمهوري آمريکا) منقضي ميشوند. در حالي که آمريکا همچنان براي اعمال تحريم بر ايران تلاش ميکند، بعيد است که ايران وارد مذاکره با اين کشور شود. گذشته از اينها، استقبال ترامپ از مذاکرات چيز جديدي نيست. در دسامبر گذشته، وقتي که ژيو وانگ، پژوهشگر آمريکايي از ايران آزاد شد، ترامپ ضمن تشکر از ايران گفته بود که «پس ما ميتوانيم با هم توافق کنيم!» واقعيت اين است که صرف ابراز تمايل به مذاکره و امضاي توافق با ايران هرگز نتوانست دولت ايران را به ورود به مذاکره متقاعد کند. در سپتامبر ۲۰۱۹، ترامپ با وساطت اروپاييها تلاش کرد که با حسن روحاني در سازمان ملل ديدار کند. اما اصرار کاخ سفيد بر ادامه تحريم ها، مانع از چنين ديداري شد. اين اصرار هنوز ادامه دارد و تغييري در آن اتفاق نيفتاده است. به عکس، آمريکاييها اکنون معتقدند که سياست اعمال «فشار حداکثري» عليه ايران موفق بوده است. برايان هوک، نماينده ويژه آمريکا در امور ايران، بعد از تبادل اخير زندانيان به صراحت به اين مسئله اشاره کرد. او پيش تر، گفته بود که ايران دو گزينه دارد: يا با آمريکا مذاکره کند يا فروپاشي اقتصادي را مديريت کند. اما فراتر از بحث تحريمها، در حال حاضر شرايط سياسي حاکم بر روابط ايران و آمريکا، براي شروع مذاکره مناسب نيست. برخي مقامات ايران به وضوح معتقدند که ترامپ به دردسر افتاده و ممکن است در انتخابات بعدي پيروز نشود. شمخاني به صراحت به اوضاع «خراب» اشاره کرده است. همچنين، حسام الدين آشنا، مشاور رئيس جمهور ايران، در توئيتي خطاب به ترامپ نوشت: «روز سوم نوامبر [انتخابات رياستجمهوري آمريکا]شکست خواهي خورد و ما اين را ميدانيم. براي همين بايد بسيار بيش از آنچه اوباما داد، پيشنهاد بدهي!» يک سوال و دو گمانه علاوه بر اين، محسن رضايي، دبير مجمع تشخيص مصلحت نظام، در پاسخ به درخواست ترامپ براي مذاکره با ايران توئيت کرد: «ترامپ گفته است که اکنون بياييد با من مذاکره کنيد. شما از باتلاق خودساخته هم که بيرون بياييد مذاکره با شما سم است؛ فعلا که در باتلاق هستيد.» ترامپ از نظر داخلي با مشکلات زيادي روبرو شده که تا چند ماه پيش، تصور آنها هم سخت بود. تا قبل از ورود کرونا، اوضاع داخلي آمريکا نسبتا آرام بود و اقتصاد به خوبي فعال بود. اما با شيوع کرونا در آمريکا، علاوه بر جان باختن بيش از ۱۰۰ هزار نفر در آمريکا، اقتصاد اين کشور به نحو چشمگيري دچار رکود شد، بيکاري افزايش پيدا کرد و بازارهاي سهام خسارتهاي سنگيني متحمل شدند. اعتراضات اخير به خاطر مرگ جورج فلويد نيز مصيبت ديگري بود که بر ترامپ نازل شد. همه اين مشکلات باعث کاهش محبوبيت ترامپ در نظرسنجيها و افزايش محبوبيت رقيباش، جو بايدن، شد. حال، سوالي که اينجا مطرح ميشود اين است که اگر ايران واقعا دنبال زمينه سازي براي مذاکره با ترامپ نيست، پس چرا در حالي که ترامپ اوضاع خرابي دارد، به او يک امتياز تبليغاتي داد؟ وزارت اطلاعات در پاسخ به اين سوال توضيحاتي منتشر کرد. مدير کل ضدجاسوسي اين وزارتخانه گفته است مايکل وايت بيمار بود و دولت آمريکا دنبال اين بود که از فوت احتمالي وي، عليه ايران استفاده تبليغاتي کند که با آزادي وي، اين فرصت از آمريکا سلب شد. با اين حال، در اين زمينه ميتوان دو گمانه مطرح کرد. گمانه اول اين است که ايران با آزاد کردن مايکل وايت، دنبال رفع اتهام از خود است. ترامپ به انتخابات نزديک شده و به تازگي ادعاهايي درباره تلاش برخي کشورهاي خارجي از جمله ايران، براي برانداختن دونالد ترامپ منتشر شده است. آزاد شدن وايت در حالي که ترامپ در اوج مشکلات به سر ميبرد، چنين ادعاهايي را زيرسوال ميبرد و افزون بر اين، ديدگاه ترامپ درباره ايران را تعديل مي کند. ترامپ دو بار از ايران تشکر کرده و از آزادي وايت استفاده تبليغاتي کرده است. بنابراين، حتي اگر ترامپ در انتخابات سوم نوامبر پيروز شود، از ايران در دوران انتخابات کينهاي نخواهد داشت. در آن حالت، ممکن است ترامپ مخالفتي با مذاکره با ايران نداشته باشد. گمانه دوم نيز اين است که ايران دنبال ايجاد اختلاف ميان ترامپ و تيم مايک پمپئو در وزارت خارجه است. ميتوان حدس زد که منظور ظريف از «زيردستان» ترامپ، همان تيم پمپئو در وزارت خارجه و شوراي امنيت ملي است. در واقع، ظريف به طور غيرمستقيم به ترامپ ميگويد که تبادل زندانيان با وجود اين زيردستان کارشکن انجام شده و اگر ترامپ اينها را برکنار کند، راه براي مذاکره و حل و فصل اختلافات هموار ميشود. اين دومين بار است که وزارت خارجه آمريکا اعتبار تبادل زندانيان با ايران را به نام خود ميزند. گفتگوهاي تبادل زندانيان ميان وزارت خارجه ايران و طرفهاي آمريکايي غيررسمي مانند بيل ريچاردسون، انجام شده است. در اين ميان، سوئيس هم فرآيند تبادل را تسهيل کرد. در ماجراي مبادله مسعود سليماني و ژيو وانگ، وزارت خارجه آمريکا نسبت به اين تبادل بي تفاوت بود. اما زماني که تبادل به مراحل آخر رسيد، ناگهان وارد مبادله شد و اعتبار آن را مصادره کرد. از توئيت ظريف اينگونه بر ميآيد که در ماجراي مبادله وايت با طاهري هم اتفاق مشابهي رخ داده است. به هر حال، فارغ از اينکه هدف از تبادل زندانيان چه بوده است، اين اقدام نشانهاي از تمايل دو طرف به تنش زدايي در عين تداوم خصومتورزي است و ميتواند زمينهاي براي گفتگوهاي مستقيم بعد از انتخابات سوم نوامبر باشد.