یک کتاب خوب/ اگر اصلا دروغ نگوییم چه اتفاقی می افتد؟
کافه بوک/ / اراده آزاد اثر سام هريس نويسنده آمريکايي است که دهمين کتاب از مجموعه تجربه و هنر زندگي از انتشارات گمان است. مجموعه تجربه و هنر زندگي به مسائلي فلسفي ميپردازد که راه زندگي هرکس را مشخص ميکند. کتاب دروغ اراده آزاد نيز، کتابي فلسفي با زبان ساده است که به دو مسئله مهم ميپردازد. پشت جلد کتاب آمده است: فرصت براي فريب دادن ديگران هميشه وجود دارد و هميشه هم وسوسهانگيز است. شمار اندکي از ما قاتل يا دزد هستيم، اما همهمان دروغ ميگوييم. اگر تصميم بگيريد ديگر هرگز دروغ نگوييد در روابطتان چه تغييراتي به وجود ميآيد؟ کدام حقايق ناگهان در زندگيتان جلوي چشم ظاهر ميشوند؟ بعد از آن چه جور آدمي ميشويد؟ و چقدر بر اطرافيانتان تاثير ميگذاريد؟ به گمانم تلاش براي يافتن پاسخ اين سوالها به زحمتش ميارزد. اولين نکته مثبت اين کتاب در همان مقدمه نويسنده است. قبل از هرچيزي نويسنده به يک سمينار اشاره ميکند که عميقاً زندگياش را تغيير داده است. سميناري به اسم «آناليست خلاقي» که در دوره ليسانس در آن شرکت کرد. سميناري که فقط حول يک تکسوال درباره اخلاق عملي بود: آيا دروغ گفتن نادرست است؟ سام هريس درباره اين سمينار مينويسد: يادم نميآيد پيش از شرکت در سمينار «آناليست خلاقي» درباره دروغ چه فکر ميکردم، اما اين سمينار کاري چنان فوقالعاده در جهت ارتقاي ذهن من انجام داد که هرگز تجربهاش نکرده بودم. من با اين فکر کاملا جاافتاده در ذهنم از سمينار خارج شدم که بيترديد دروغ گفتن، حتي درباره خردترين چيزها، بيجهت صدماتي بر روابط شخصي و اعتماد عمومي وارد ميآورد. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۸) همانطور که از عنوان کتاب مشخص است، اين کتاب دو بخش دارد: دروغ ارادۀ آزاد قسمت اول کتاب مسائل پيرامون دروغ و دروغ گفتن را مورد بررسي قرار ميدهد و به زبان ساده با آوردن مثالهايي دقيق به مخاطب توضيح ميدهد که اگر دروغ بگويد چه چيزهايي در انتظار اوست و اگر دروغ نگويد ميتواند به چه چيزهايي دست يابد. اين قسمت از کتاب شامل فصلهاي کوتاهي به اين شرح است: مقدمه / دروغ چيست؟ / آيينه صداقت / دو جور دروغ / دروغهاي مصلحتآميز / اعتماد / تحسين بهاندازه / رازها / دروغ در موارد افراطي و حادّ / محاسبه ذهني / يکرويي / دروغهاي بزرگ / نتيجهگيري. قسمت دوم کتاب که به ارادۀ آزاد ميپردازد مسائلي را مطرح ميکند که از قسمت اول کتاب سنگينتر هستند. بحث ارادۀ آزاد عميقتر است و به نحوي تکميلکننده قسمت اول کتاب نيز ميباشد. سام هريس در اين قسمت به اين موضوع ميپردازد که آيا ما واقعا آزاد هستيم و اختيار انجام هر چيزي را داريم؟ اگر ما واقعا ارادۀ آزاد نداشته باشيم چه ميشود؟ اگر اختيار نداشته باشيم شايد دروغ گفتن هم ايرادي نداشته باشد. اين قسمت از کتاب شامل فصلهايي به اين شرح است: مقدمه / منشاهاي ناخودآگاه اراده / تغيير موضوع / علت و معلول / انتخابها، تلاشها، نيّات / آيا حقيقت ميتواند براي ما بد باشد؟ / مسئوليت اخلاقي / سياست / نتيجهگيري. درباره کتاب دروغ اراده آزاد موضوع دروغ گفتن شايد در نگاه اول مقداري کليشهاي به نظر بيايد. تقريبا همه ما بهياد داريم که در کودکي بارها و بارها به ما گفتهاند که دروغ گفتن کار بدي است و ما نبايد هرگز دروغ بگوييم. موضوعي که آموزههاي ديني ما هم به آن تاکيد دارند. اما آيا واقعا ما دروغ نميگوييم؟ تصوير اينکه ما حتي در طول يک هفته هم دروغ نگوييم کار سختي است چه برسد به اينکه به طور کلي دروغ نگوييم. در اين ميان اما، شايد بيشتر ما آدمها شروع به دليلتراشي بکنيم و به خود بگوييم که دروغ انواع مختلفي دارد. تصور کنيم شايد دروغهاي مصلحتي آنچنان هم به کسي آسيب نرساند و يا حتي در مواردي دروغ گفتن گزينه خوبي براي فرار از يک مشکل يا يک بحران باشد. اين موارد و موارد بسيار زياد ديگري در مورد دروغ در کتاب دروغ اراده آزاد بررسي ميشود و نويسنده در اين کتاب دروغ گفتن و توجيهات ذهني انسانها را درباره گفتن دروغهاي مصلحتي و خيلي از موارد ديگر بررسي ميکند و حقيقتاً به چالش ميکشد. سام هريس اشاره ميکند که دروغ مهم نيست از چه نوعي باشد، بنا به گفته کتاب: دروغ در نهايت يک هزينه رواني دارد و بر روي روابط، اعتماد عمومي، عزتنفس و… تاثير دارد. با دروغ گفتن، ما حق دسترسي دوستانمان به واقعيت را از آنان دريغ ميداريم و حاصل جهل آنها نسبت به واقعيت غالباً به شيوهاي به آنها صدمه ميرساند که ما فکرش را هم نميکنيم. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۳۴) اگر فکر ميکنيد دروغهاي مصلحتآميز به کسي آسيب نميرساند و اگر با هزينههاي دروغ گفتن آشنا نيستيد و به طور کلي اگر به دنبال کتابي هستيد که مسئله دروغ گفتن را بهخوبي بررسي کرده باشد قسمت اول اين کتاب براي شما نوشته شده است. اما قسمت دوم کتاب دروغ اراده آزاد به اعتقاد من قسمت سختتر و البته کليديتري است که فوقالعاده جذاب نيز ميباشد. بحث اين قسمت درمورد اختيار يا همان ارادۀ آزاد است. چيزي که من اولين بار در کتاب انسان خداگونه با آن روبهرو شدم و در آن کتاب نويسنده يک سوال مهم مطرح کرد: اگر واقعا من خودم صاحب افکار و تصميمهايم هستم، آيا ميتوانم تصميم بگيرم ظرف يک دقيقه آينده اصلا به هيچ چيز فکر نکنم؟ (انسان خداگونه – صفحه ۳۵۳) البته کتاب انسان خداگونه به شکل مختصري به اين موضوع اشاره کرد اما سام هريس در کتاب دروغ اراده آزاد خيلي بيشتر در اين مورد صحبت ميکند. هريس اشاره ميکند که مسئله ارادۀ آزاد يا همان اختيار به هر چيزي که برايمان مهم است – اخلاق، قانون، سياست، دين، روابط خصوصي، احساس گناه، موفقيت شخصي و… – ربط دارد. سام هريس بررسي ميکند که افکار و نيتهايي که ما داريم خود به خود در ذهن پديد ميآيد و ما انتخابي نداريم. اگر انتخاب داشتيم شايد ميتوانستيم در يک دقيقه آينده به چيزي فکر نکنيم. در ذهن ما صرفا نورونهاي مغزي فعال هستند و يک لحظه بعد چيزي شبيه يک فکر يا يک ايده به ذهن ما ميآيد. هميشه تاخيري ميان اتفاقات نخستين نوروفيزيولوژيک که فکر آگاهانه بعدي مرا ميپرورد و خود آن فکر وجود دارد. و حتي اگر چنين تاخيري نميبود – حتي اگر همه حالتهاي ذهني من واقعا با حالتهاي مغزي نهفته زيرين آنها واقعا همزمان ميبود – من نميتوانستم تعيين کنم که فکر بعدي من يا قصد بعدي من چه خواهد بود تا اينکه آن فکر يا قصد بروز پيدا ميکرد. حالت ذهني بعدي من چه خواهد بود؟ نميدانم – فقط پيش ميآيد. پس در اين وضع و حالت آزادي ما کجاست؟ (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۸۲) اما اشتباه نکنيد، بررسي اين مفاهيم از سوي سام هريس به معناي اين نيست که ما آزاد هستيم هر کاري – از جمله دروغ گفتن – انجام دهيم. سام هريس اعتقاد دارد ما بايد از اين موضوعات بهره ببريم تا شيوه تفکر خود را درباره برخي از مسائل مهم زندگي تغيير دهيم. در واقع سام هريس اشاره ميکند که توهم آزادي اراده خودش يک توهم است. بنابراين نبايد اين توهم را داشته باشيم که اخيتار انجام هرکاري را داريم. به طور کلي اين کتاب يک کتاب خوب با يک ترجمه عالي است که براي علاقهمندان به موضوعات فلسفي مناسب است و بعيد ميدانم کسي که به موضوع دورغ و ارادۀ آزاد علاقه داشته باشد از مطالعه آن لذت نبرد. جملاتي از متن کتاب دروغ اراده آزاد صداقت هديهاي است که ما ميتوانيم به ديگران بدهيم. صداقت در ضمن منبع قدرت و موتور محرکِ سادگي و آسودگي است. وقتي ميدانيم که در هر شرايطي خواهيم کوشيد حقيقت را بگوييم، نيازي نميبينيم خودمان را آماده رويارويي با خيلي چيزها کنيم. ما در اين حالت ميتوانيم «خودمان» باشيم. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۲۶) واقعا چه چيز غلطي در دروغهاي «مصلحتآميز» وجود دارد؟ نخست اينکه بههرحال اينها هم دروغ هستند. و وقتي اين دروغها را ميگوييم، همه آن مشکلاتي را به بار ميآوريم که ناشي از روراست نبودن با ديگران در روابطمان است. صميميت، اصالت، صداقت، يکرويي، فهم متقابل – اينها و ديگر ذخاير اخلاقي از آن لحظهاي که عامدانه عقايدمان را نادرست عرضه ميکنيم از ميان ميروند، چه دروغمان فاش شود چه نشود. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۳۶) ما آمادگي زيادي داريم که حرفهايي را به عنوان حقيقت به خاطر بسپاريم حتي چس از آنکه اعتبار آنها مخدوش شده و از بين رفته است. مثلا، اگر شايعهاي پخش شود که فلان سياستمدار مشهور يک بار موقع سخنراني انتخاباتي غش کرده است، و بعد معلوم شود اين داستان جعلي بوده است، درصد چشمگيري از مردم همچنان آن را به عنوان واقعيت به ياد ميسپارند – حتي اگر پيش از شنيدن اين داستان جعلي، نخست کذب و بطلان آن به اطلاعشان رسيده باشد. در روانشناسي اين را «تاثير حقيقت موهوم» مينامند. آشنايي اعتبار ميآورد. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۶۵) عروسک خيمهشببازي تا وقتي که نخهاي هدايتکنندهاش را دوست دارد آزاد است. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۹۲) تصميمها، نيّات، تلاشها، اهداف، قدرت اراده، و غيره، همگي حالتهاي علّي مغز هستند که منجر به رفتارهاي بهخصوصي ميشوند، و رفتارها هم منجر به بروز نتايجي در جهان ميشوند. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۰۶) لحظهاي درباره بستري که تصميم بعدمان در آن جوانه ميزند درنگ کنيم: ما پدر و مادرمان يا زمان و مکان تولدمان را انتخاب نکردهايم. ما جنسيتمان يا بسياري از تجربههاي زندگيمان را انتخاب نکردهايم. ما کنترلي بر ژنها يا نحوه رشد مغزمان نداريم. و حالا مغز ما دست به انتخابهايي ميزند بر پايه ترجيحات و باورهايي که در طول زندگيمان بر آن بار شده است – چه با ژنهايمان، چه بنا بر پرورش يافتن جسمانيمان از لحظهاي که شکل گرفتهايم، و کنش و واکنشهايي که با ديگران، اتفاقات و انديشهها داشتهايم. در اينجا آزادي ما کجاست؟ (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۱۳) افکار و نيات صرفا در ذهن ما پديدار ميشوند. مگر ميتواند جز اين باشد؟ حقيقت درباره ما عجيبوغريبتر از آني است که ما فکر ميکنيم: توهم آزادي اراده خودش يک توهم است. (کتاب دروغ اراده آزاد – صفحه ۱۳۷) مشخصات کتاب عنوان: دروغ اراده آزاد نويسنده: سام هريس ترجمه: خشايار ديهيمي انتشارات: گمان مجموعه تجربه و هنر زندگي تعداد صفحات: ۱۴۰ قيمت چاپ ششم – تابستان ۱۳۹۷: ۱۶۰۰۰ تومان