چرا ناصرالدینشاه در جوی باغ نگارستان روزنامههایش را شست؟
خبرگزاري کتاب ايران/ کتاب «روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه قاجار از رجب 1284 تا صفر 1287ق به انضمام سفرنامههاي قم، لار، کجور و گيلان» براي نخستينبار و به کوشش مجيد عبدامين در نشر «بنياد موقوفات دکتر افشار با همکاري نشر سخن» منتشر شده است. در اين کتاب علاوه بر شرح کاملي از سفرنامههاي قم، لار، کجور و گيلان به قلم ناصرالدين شاه، شرح وقايع روزانه، از قبيل عزل و نصبهاي دولتي و موضوعات مربوط به شکار و تفرج در مناطق اطراف طهران، گزارشات اقليمي و غيره آمده است. طبعا از خلال اين گزارشها، اطلاعات ناب و دست اولي در اختيار پژوهشگران تاريخ قرار خواهد گرفت. با مجيد عبدامين درباره اين کتاب، گفتوگويي انجام دادهايم که در پي ميآيد: ناصرالدينشاه قاجار از چه زماني شروع به ثبت و ضبط خاطرات روزانه خود کرد؟ قديميترين روزنامه خاطراتي که از ناصرالدينشاه موجود است، مربوط به بخشي از اتفاقات سال اول سلطنت وي که در تاريخ شوال 1265 قمري به رشته تحرير درآورده است. البته اين خاطرات به طور پيوسته نيست، و تنها به موضوعي خاص يعني صورت پيشکشهايي ميپردازد که از اول جلوس به سلطنت، به شاه اهدا شده است. بدون شک ناصرالدينشاه در تمامي طول مدت سلطنتش، خاطرات روزانه خود را ثبت کرده است و اين کار تا 48 ساعت قبل از ترور وي انجام پذيرفته است. آيا در حال حاضر، تمامي اين خاطرات موجود است؟ متاسفانه خير. آنچه امروز در دسترس ما قرار دارد، خاطرات از 1279 ق. به بعد است و قبل از اين تاريخ تقريبا خاطراتي باقي نمانده است. علت اين موضوع بر ما معلوم نيست. هر چند شاه در بخشي از خاطرات سال 1309 ق. خود، هنگامي که به روستاي دودهک قم ميرسد، اين طور نوشته که: «چهل سال قبل و در زمان ميرزاتقيخان اميرنظام هم به اين ده دودهک آمده بوديم، و روزنامه خاطراتش را هم نوشته بوديم، ولي بعد از امير (در واقع قتل امير) آن روزنامهها را در لب جوي آب باغ نگارستان شستيم و از بين برديم.» اينکه چه تعداد از اين روزنامهها توسط شخص شاه از بين برده شده، معمايي است که شايد هيچگاه حل نشود. اصل اين خاطرات در کجا نگهداري ميشود؟ مجموعه آلبومهايي که اختصاص به خاطرات روزانه ناصرالدينشاه دارد و تحت عنوان کلّي اسناد بيوتات سلطنتي از آنها ياد ميشود، در دو آرشيو اصلي کشور، يعني مرکز اسناد کاخ گلستان و سازمان اسناد ملي ايران بايگاني شده است. از اين مجموعه، خاطرات از سال 1279 تا 1308 قمري در سازمان اسناد ملي ايران، و خاطرات از سال 1308 تا 1313 قمري در مرکز اسناد تاريخي کاخ گلستان نگهداري ميشود. و شما بر روي اسناد کدام يک از اين دو بخش کار کردهايد؟ بنده بر روي هر دو بخش اين اسناد کار کردهام. از شش جلد کتابي که توسط بنده تصحيح و به چاپ رسيده است، سه مجلد مربوط به سازمان اسناد ملي و سه مجلد آن نيز مربوط به کاخ گلستان است. تقدم و تاخر تاريخي در انتشار اين خاطرات رعايت شده است؟ خير! به سبب منفک بودن اين دو بخش، و با توجه به تفاوتهاي نحوه دسترسي به اسناد، و همچنين تفاوت قوانين و دستورالعملهاي دو سازمان جهت استفاده و بهرهبرداري از اسناد، و در نهايت شرايط چاپ کتاب، اين امکان براي پژوهشگران فراهم نيست تا به طور پيوسته و براساس ترتيب آلبومها، نسبت به بازخواني و انتشار آنها اقدام کنند. لذا ميبينيم که در طي سالهاي گذشته، به سبب امکان دسترسي آسانتر به آن بخش از اسناد و آلبومها که در سازمان اسناد ملي ايران نگهداري ميشود، بخشهاي بيشتري از اين خاطرات توسط کوششگران اين عرصه بازخواني و به چاپ رسيده است. چه بخش از خاطرات روازنه ناصرالدينشاه توسط شما بازخواني و چاپ شده است؟ مجموع روزنامههاي خاطرات ناصرالدينشاه که توسط بنده و بخشي نيز با همکاري همسرم نسرين خليلي به چاپ رسيده به ترتيب زير است: - روزنامۀ خاطرات ناصرالدينشاه از 1308تا 1309ق. که توسط پژوهشکده ميراث فرهنگي انتشار يافته است. - روزنامۀ خاطرات ناصرالدينشاه از 1309 تا 1310ق. که توسط ناشر خصوصي به چاپ رسيده است. - روزنامۀ خاطرات ناصرالدينشاه از 1310 تا 1312ق. که توسط بنياد موقوفات دکتر افشار منتشر شده است. - روزنامۀ خاطرات ناصرالدينشاه از 1282 تا 1283ق. توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگي انتشار يافته است. - روزنامۀ خاطرات ناصرالدينشاه از 1283 تا 1284ق. توسط بنياد موقوفات دکتر افشار منتشر شده است. - روزنامۀ خاطرات ناصرالدينشاه از 1284 تا 1287ق. نيز توسط بنياد موقوفات دکتر افشار منتشر شده است. چه تعدادي از اين خاطرات باقي مانده و هنوز منتشر نشده است؟ از مجموعه اسنادي که در کاخ گلستان نگهداري ميشود، در حال حاضر مجلدات مربوط به خاطرات روزانه ناصرالدينشاه از 1312 تا 1313 ق. و از 1313 تا 48 ساعت قبل از ترور ناصرالدينشاه باقي مانده است، که اين دو مجلد در قالب يک کتاب با عنوان روزنامه خاطرات ناصرالدينشاه از 1312 تا 1313 ق. به زودي منتشر خواهد شد. اما از مجموعه آلبومهايي که در سازمان اسناد ملي نگهداري ميشود، روزنامه خاطرات از 1287 تا 1289 ق. در دست آمادهسازي است، که اميدوارم براي اواسط سال آينده منتشر بشود. به غير از روزنامههاي خاطرات ناصرالدينشاه، کتب ديگري نيز از شما به چاپ رسيده است؟ کتابي به زودي منتشر خواهد شد از مجموعه اسناد کتابخانه و موزه ملي ملک، با عنوان نامههايي به ناصرالدينشاه که اين کتاب شامل مجموعه عرايض و نامههايي است که اشخاص مختلف، در هنگام وزارت درباري ميرزاعلياصغرخان امينالسلطان، به ناصرالدينشاه نوشتهاند و شاه در کنار هر يک از اين نامهها دستوراتي صادر کرده است. اشاره کرديد به کتابي که قديميترين خاطرات ناصرالدينشاه در آن ثبت است، اگر امکان دارد کمي راجع به اين کتاب توضيح بدهيد؟ کتاب مورد اشاره، کتابي است که تحت عنوان مرقع ناصري، به زودي توسط انتشارات بنياد موقوفات دکتر افشار به چاپ خواهد رسيد. اين کتاب که به صورت مرقع صحافي شده است، شامل قديميترين دستخط ديده شده از ناصرالدينشاه (پنجسالگي شاه) و نوشتههايي از دوران وليعهدي وي، قديميترين سلفپرترههاي شاه که در سيزده و چهاردهسالگي از خود کشيده است، بخشهايي از خاطرات شاه که ميرزاتقيخان اميرکبير در قيد حيات است و شاه با امير در اين خاطرات ديالوگ دارد، طراحيها و نقاشيهاي فراوان که توسط شاه از مناظر و اشخاص کشيده است، همچنين سياهمشقها و سرودههايي از وي، به انضمام دستخطهايي از جيران زن معروف ناصرالدينشاه، دستخط ميرزاتقيخان اميرنظام، نقاشي که توسط اميرنظام وليعهد محبوب ناصرالدينشاه کشيده شده و غيره است. در اين کتاب، به خاطرات سالهايي که از آنها کتابي موجود نيست هم پرداخته شده است؟ بله، خوشبختانه بخش زيادي از اين کتاب به خاطرات روزانه شاه طي بازه زماني از 1265 تا 1290 ق. پرداخته شده است. هر چند اين مطالب به صورت پراکنده و غيرمنسجم است، ولي با توجه به اينکه از اين سالها هيچ سند و اطلاعي در دست نيست، اهميت اين مطالب را دوچندان ميکند. به عنوان مثال، براي اولين بار در اين کتاب، به وقايع سالهاي ابتدايي سلطنت شاه، همچنين شرح مبسوطي از اولين و دومين وليعهد او که در سنين کودکي درگذشتهاند پرداخته شده است. در خاطرات ناصرالدينشاه، به مسائل سياسي نيز پرداخته است؟ خير. سنت حاکم بر خاطرات روزانه ناصرالدينشاه، اينگونه است که کمترين اشارات را به وقايع سياسي داشته است. در واقع اين مطالب ثبت و ضبط ميشد، براي اينکه شاه بعدها به آنها مراجعه کرده، و در جريان وقايع گذشته قرار بگيرد. خود شاه نيز به کرات در خاطراتش به اين موضوع اشاره کرده است. بهعلاوه، شاهديم که طي سالهاي بعد، شاه در کنار بسياري از مطالب روزنامههاي خاطرات خود، حاشيههايي نوشته و توضيحاتي به مطلب اضافه کرده است. مثلا اگر به موضوعي در بخشي از خاطرات اشاره شده و نتيجه آن سريعاً معلوم نشده باشد، مدتي بعد، حتي گاهاً سالها بعد، نتيجه آن واقعه توسط شاه حاشيهنويسي شده است. به عنوان مثال شخصي به قتل رسيده، و قاتل وي مشخص نيست. سالها بعد شاه در کنار اين واقعه حاشيه نوشته است که قاتل فلان شخص بود و پس از دستگيري به اين سرنوشت محکوم شد. در هنگام تصحيح اين متون، دخل و تصرفي در اصل متن، توسط شما صورت گرفته است؟ خير. نهايت دخل و تصرفي که ما در هنگام تصحيح اعمال ميکنيم، تغيير برخي از شيوههاي رسمالخطي است که در معناي جمله هيچ خللي ايجاد نميکند و تنها خوانش متن را براي خواننده آسان ميسازد. به عنوان مثال، کلماتي که با حرف ها ادغام شدهاند (مانند خانها و خواجها) به (خانهها و خواجهها) تغيير يافته است که همين مقدار تغيير نيز در مقدمه به آگاهي خواننده رسيده است. همچنين اصل کلماتي که در طي زمان به اشکال متفاوتي نوشته شده است (مانند استخر و اسطخر) را در متن حفظ کرده و در پانويس تذکر دادهايم که به همين املاء تحرير شده است. اما در ارتباط با کلماتي که به شکل غلط تحرير شده باشد، (مانند حيات بهجاي حياط) قاعده به اين ترتيب است که شکل صحيح واژه را در متن آورده و شکل غيرصحيح آن را در پانويس قرار ميدهيم، و همانطور که عرض کردم، تمامي اين تغييرات در مقدمه به اطلاع خوانندگان رسيده است. Share/Save/Bookmark