شعر شیعی از صفویه به بعد دلنشین‌تر شد

مهر/ مجله تلويزيوني «شب روايت» همزمان با روز عيد سعيد غدير خم سه‌شنبه شب ۲۹ مرداد با موضوع محوري «غدير در متون کهن شيعه» از آنتن شبکه چهار سيما پخش شد. رضا بيات مدير موسسه ادب پژوهي شيعه سليس در اين برنامه‌ گفت: در کتاب غديريه‌هاي فارسي از قرن چهارم تا چهاردهم شعرايي را معرفي مي‌کند که در رابطه با واقعه غدير اشعاري سرودند که شاعران ناشناخته نيز اشعار بسيار خوبي نيز دارند. وي در پاسخ به اين ادعا که مي‌گويند واقعه غدير احتمالا از حکومت صفوي وارد متون شده و به خورد مردم داده شده، گفت: دقيقا برعکس است. با يک تحقيق ساده مي‌توان خلاف اين ادعا را ثابت کرد. در نرم‌افزار دوج بدون هيچ گزينشي همه کتاب‌ها وجود دارد که در نسخه ۴ اين نرم افزار مي‌توان بر اساس نام شعرا و يا در هر قرن چند بيت سروده‌شده جستجو کرد. در يک جستجو ما کليد واژه‌هاي حوزه‌هاي مختلف مانند ادبيات شيعه و ادبيات عاشقانه و ادبيات درباري را جستجو کرديم و کليد واژه‌ها در حوزه ادبيات شيعي بيش از آن چيزي بود که تصور مي‌کرديم، ۱۰ درصد شعر شيعه در قرن چهارمربوط دوره غزنويان است که خشن‌ترين تصفيه مذهبي را نسبت به شيعيان داشتند. اين آمارها نشان مي‌دهد که رشد المان‌هاي شيعي از قرن ۶ تا صفويه در شعر افزايش مي‌يابد و صفويه بر موج شيعه‌خواهي سوار مي‌شود و حاکم مي‌شود و اين‌که مي‌گويند صفويه شيعه را روي کار آورده کاملا باطل است. مدير موسسه فرهنگي هنري و شيعي سليس در ادامه گفت: کتاب غديريه‌هاي فارسي از قرن چهارم تا چهاردهم اثر محمد صحتي است که سال ۷۹ از سوي وزارت ارشاد منتشر شده است و مقاله‌هاي اين کتاب نيز به راحتي در دسترس است. در اين کتاب به ترتيب از قرن چهارم تا چهاردهم شعرايي که راجع به واقعه غدير سرودند را معرفي مي‌کند و چند بيتي از شعرش را مي‌آورد. از جمله غديريه سرايان در اين کتاب مي‌توان به کسايي، دقيقي، منوچهري دامغاني، خواجه عبدالله انصاري، ناصر خسرو، ابوالمفاخر راضي که معمولا اسمش را نشنيده‌ايم و همچنين قوامي رازي که شعرهاي شيعي بسار خوبي دارد، عطار نيشابوري که در رابطه با واقعه غدير اشعار مفصلي دارد. بيات درباره اين‌که بعضي‌ها مي‌گويند اين اشعار منتسب به اين شاعران است، افزود: روزي تصور مي‌شد که اولين منظومه جدي شيعي براي قرن نهم به نام خاوران نامه ابن حسام باشد که داستاني تخيلي است اما علي‌نامه يک متن منطبق با تاريخ است که داستان جمل و صفين را به نظم در آورده که ۴۰۰ سال قبل از خاوران‌نامه و ۶۲ سال بعد از شاهنامه فردوسي است که اتفاق بزرگ و شگفتي بود که بعد از چاپ و تصحيح بنده با يکي از اساتيد دانشگاه صحبت مي‌کردم که آيا تا به حال علي‌نامه را خوانده‌ايد که ايشان گفتند خير و اگر مي‌تواني يک نمونه از آن را براي نوشتن رديه بر اين اثر در اختيار بنده قرار بده. يعني هميشه يک پيش‌فرضي وجود دارد و هميشه مي‌خواهيم رد کنيم. اين پژوهشگر همچنين در رابطه با ويژگي نسخه‌هاي اوليه ادبيات شيعي گفت: در قرون آغازين شعر فارسي تا قرن ۶ و۷ بحث جدي اثبات تشيع را داريم که طبيعتا بحث کلامي مي‌شود و اشاره به آيات و روايات درمورد فضيلت اميرالمومنين دارد و گاهي بحث رد ديگر رقباي خلافت را داريم. همچنين اشاره به روايات متعدد از جمله روايات غدير دارد و اوج شعر غدير در شعر ملاحسن کاشي است اما در قرون بعد اين مباحث کلامي کم مي‌شود و در حدود اشاره به واقعه غدير است که بدون شرح شعر و رمزگشايي نمي‌توان فهميد. بيات در ادامه گفت: جريان ديگر شعر عرفاني است که عرفا از طريق ديگر به حضرت امير رسيدند. تمام سلسله‌هاي معنوي که مي‌شناسيم نسب خود را به اميرالمومنين مي‌رسانند و از حضرت امير به پيامبر، يعني در ظاهر مي‌گويند ما سني‌مذهب هستيم و در اوايل منظومه‌هايشان چهار خليفه را مدح مي‌کنند اما درمورد نسب معنوي‌شان، ولايت اميرالمونين را به وضوح مي‌بينيم. براي مثال شعر مولوي که مي‌گويد «تا نقش زمين بود و زمان بود علي بود» که برخي باور ندارند که اين شعر براي مولوي سني‌مذهب بوده است. بسياري از بزرگان هم بر شيعه بودن اين شعرا اذعان داشته‌اند اما تقيه مي‌کرده‌اند. منظومه‌هاي تخيلي داستاني از جمله رستم‌نامه را داريم که رستم به دست حضرت علي مسلمان مي‌شود و خدمت حضرت سليمان مي‌رسند اما علت شکل‌گيري اين منظومه‌ها را واقعا نمي‌دانم، اما گمان‌هايي که وجود دارد اين است که دوست دارد کاري در اين خصوص انجام دهد اما قدرت تحليل ندارد و اصولا چيزي که با داستان همراه شود ماندگار مي‌شود براي مثال حديث کسا برگرفته از آيه تطهير است که کاملا واقعي است اما صورتي که ما مي‌شناسيم و در ملحفات مفاتيح آمده در دوره صفوي آمده‌ات که با تغييراتي همراه بوده و در اصل داستان در خانه ام‌سلمه است اما در حديث کسا در خانه حضرت فاطمه است. در واقع از آن بحث‌هاي کلامي گسترده به شکل داستاني و روايت‌گونه مي‌رسيم. وي در بخشي از سخنانش گفت: از دوره صفوي به بعد شعرها بسيار دلنشين‌تر مي‌شوند به‌خصوص در دوره قاجار که شعراي بسيار خوبي داريم اما معرفي نمي‌شوند. بنده در يک تحقيقي قصيده شعرا را در مدح حضرت امير و امام رضا بررسي مي‌کردم که کم‌محتواترين شعر مربوط به شعراي معروف بود و پرمحتواترين شعرها مربوط به شعراي ناشناخته بود که در جرياني ناديده گرفته مي‌شود. دغدغه من اين است که تاريخ و ادبيات فارسي را به شکل عمومي بازنويسي کنيم تا فارغ از هر ايدئولوژي بررسي شود و کاملا بي‌طرف به آن بپردازيم که نياز به يک کار تيمي دارد. يکي از جرياناتي که در روزگار ما وجود دارد، منظومه‌سرايي است و تصور غالب اين است که قالب اصلي غزل است و قالب‌هاي ديگر از مد افتاده اما به‌شکل خيلي جدي در دوران ما منظومه‌سرايي احيا شده که چهره معروف منظومه‌سرايي اميد مجد است و به غير از ايشان افراد غير مشهور بسياري داريم. در بخش بعدي اين برنامه در بخش ميز نقد مهدي صالحي و مصطفي وثوق کيا درباره کتاب «پس از بيست سال» به گفتگو نشستند. وثوق‌کيا در رابطه با کتب داستاني مربوط به واقعه غدير گفت: ما در حوزه واقعه غدير اثر علامه اميني را داريم و همچنين در حوزه زندگي‌نامه ائمه کتاب متعددي داريم اما در حوزه داستان و رمان مربوط به واقعه غدير متاسفانه به تعداد انگشتان دست کتاب داريم و بسيار محدود است. به‌عنوان مثال رمان قديس اثر ابراهيم حسن بيگي را داريم که به نوع حکومت‌داري حضرت علي مي‌پردازد. کتاب ديگر طلوع روز چهارم اثر فاطمه سليماني اندرزياني نيز که بيشتر به واقعه غدير اختصاص دارد و شرح ماجراي شکافتن ديوار کعبه و ولادت حضرت علي است و تقريبا در رابطه با شکاف ديوار کعبه کتابي نداريم و کتاب‌هاي خانم سليماني بيشتر در حوزه زندگاني ائمه و به ويژه بانوان مسلمان تاريخ است. اين خبرنگار حوزه کتاب در ادامه گفت: اما کتابي که به‌طور خاص به آن مي‌پردازيم کتاب «پس از بيست سال» تاليف سلمان کديور است. اين رمان روايتي است تاريخي در صدر اسلام که از دوران امام علي(ع) آغاز و به پس از حادثه عاشورا ختم مي‌شود که زاويه ديد آن از دمشق است و وارد حکومت معاويه مي‌شود و شخصيت‌هاي تاريخي صدر اسلام را که همدوش پيامبر بودند و بر اثر دنيا پرستي دچار اعوجاج و انحراف مي‌شوند و وارد حکومت شام مي‌شوند و جريان‌ها و ماجراهاي فکري جنگ صفين را روايت مي‌کند. اين داستان از زبان شخصيت داستان به نام سليم است که پسر فرمانده سپاه شام است و با ابوذر آشنا مي‌شود و براي ديدن حضرت امير راهي کوفه مي‌شود و مي‌فهمد که امير برحق است اما متاسفانه علما و صحابه پيامبر دچار انحراف مي‌شوند. در واقع اين اثر بدون هيچ شعاري بحث عوام و خواص را مطرح مي‌کند. وثوق‌کيا در پايان گفت: از اين کتاب در جايزه قلم زرين نيز تجليل شد. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد