جامعهشناسی بختآزمایی خودرو
دنياي اقتصاد/ تا ظهر ديروز بيشاز ۵ ميليون نفر در طرح فروش فوقالعاده خودرو ثبتنام کردهاند از آغاز رسمي فروش فوقالعاده دو خودروساز بزرگ کشور هنوز يک هفته نيز نميگذرد، با اين حال آمار ثبت نام پيدرپي در حال خلق رکوردهاي جديد است. آن طور که يک منبع آگاه به باشگاه خبرنگاران جوان گفته، بيش از پنج ميليون نفر در طرح فروش فوقالعاده ايران خودرو و سايپا شرکت کردهاند. اين آمار البته متعلق به حوالي ظهر ديروز است و با توجه به باز بودن سايت فروش خودروسازان قطعا بر تعداد ثبتنامها طي ساعات گذشته اضافه شده است. جامعهشناسي بختآزمايي خودرو با توجه به استقبال عظيم شهروندان از فروش فوقالعاده خودرو، اين پرسش پيش آمده که چه گروههايي از جامعه در طرح موردنظر شرکت کردهاند؟ در پاسخ به اين پرسش، شرکتکنندگان در طرح فروش فوقالعاده را ميتوان شامل سه گروه مختلف دانست. بر اين اساس، سه گروه موردنظر شامل «مصرفکنندگان واقعي»، «دلالان و واسطهگران» و «شهرونداني که صرفا ميخواهند شانس خود را امتحان و در صورت برنده شدن، به هر شکل ممکن نفعي از آن ببرند» ميشوند. فروش فوقالعاده از کجا آمد؟ پيش از آنکه به بررسي گروههاي سهگانه شرکتکننده در فروش فوقالعاده خودروسازان بپردازيم، ابتدا اين موضوع را بررسي ميکنيم که طرح موردنظر از کجا آمد و چرا چنين استقبال عظيمي از آن صورت گرفت؟ پس از آنکه منحني قيمت خودرو در ارديبهشت امسال مرزها را درنورديد و کف قيمت به حدود ۹۰ ميليون تومان رسيد، انتقادها و اعتراضها به التهاب بازار خودرو بسيار بالا گرفت و حتي رئيسجمهوري نيز به آن ورود کرد. در نهايت وزارت صنعت، معدن و تجارت تصميم گرفت اختيار قيمتگذاري خودرو را که حدودا ۲۰ ماه پيش، از شوراي رقابت گرفته بود، دوباره به اين شورا دهد. همزمان با بازگشت شوراي رقابت به قيمتگذاري خودرو، طرحهاي فروش نيز توسط سازمان حمايت مصرفکنندگان و توليدکنندگان دستخوش تغيير شد. وزارت صمت در واقع شوراي رقابت را باز گرداند و روشهاي فروش را تغيير داد تا روند صعودي قيمت در بازار را نزولي و مصرفکنندگان واقعي را بر دلالان و واسطهگران غالب کند. در اين بين اما فروش فوقالعاده به نوعي بهعنوان طرح پايلوت براي کاهش التهاب بازار در نظر گرفته شد و هفته گذشته رسما کليد خورد. تا پيش از اختراع فروش فوقالعاده توسط وزارت صنعت،معدن و تجارت، خودروسازان معمولا با سه روش فروش فوري، پيش فروش و مشارکت در ساخت، محصولات خود را به فروش ميرساندند، اما وزارت صمت دو هفته پيش بازي را تغيير داد. در دستورالعمل جديدي که وزارت صمت براي فروش خودرو لحاظ کرد، فروش فوري حذف و فروش فوقالعاده جاي آن را گرفت. طبق اين طرح، ثبت نام براي عموم (البته به شرط دارا بودن شرايط لازم) آزاد و منتخبان نيز از مسير قرعهکشي انتخاب خواهند شد. به عبارت بهتر، ثبتنام از متقاضيان محدود به تعداد خودروهاي در نظر گرفته شده براي فروش، نبوده و تا پايان بازه زماني در نظر گرفته شده، ادامه خواهد داشت. همه شهروندان مشروط به آنکه از شرايط لازم (از جمله دارا بودن گواهينامه، عدم خريد خودرو از خودروسازان داخلي طي ۳۶ ماه گذشته، نداشتن پلاک انتظامي و...) برخوردار باشند، ميتوانند در طرح فروش فوقالعاده شرکت کنند. اولين مرحله از اين طرح، هفته گذشته رسما کليد خورد و قرار است طي آن تنها ۲۵ هزار خودرو تحويل شود. تفاوت اساسي ديگري که فروش فوقالعاده با فوري دارد، تحويل خودرو طي سه ماه به جاي يک ماه است. هرچند از همان ابتداي اعلام طرح فروش فوقالعاده نيز مشخص بود تقاضا براي آن رکورد خواهد شکست، اما تغييراتي که وزارت صمت کمي قبل از آغاز ثبت نام از متقاضيان انجام داد، فضا را براي شرکت افراد بيشتري فراهم کرد. وزارت صمت و خودروسازان پيش از آغاز رسمي ثبت نام، دو شرط مهم و بازدارنده را حذف کردند، يکي اخذ چک و ديگري پيش پرداخت ۵۰ درصدي. بر اين اساس، ابتدا قرار بود از متقاضيان شرکت در طرح فروش فوقالعاده چک صيادي يا چک متعلق به بستگان درجه يک آنها اخذ شود، اما با دستور حسين مدرسخياباني سرپرست وزارت صمت، اين شرط در مرحله اوليه ثبتنام حذف شد. سرپرست وزارت صمت اما در ادامه، شرط پرداخت ۵۰ درصد مبلغ خودرو براي شرکت در طرح فروش فوقالعاده را نيز به دليل ابهامات درباره عودت وجه کساني که در قرعه کشي برنده نميشوند، حذف کرد. چه کساني در طرح فروش شرکت کردند؟ با حذف دو شرط اخذ چک و پيش پرداخت ۵۰ درصدي اما جامعه افرادي که امکان شرکت در طرح فروش فوقالعاده را داشتند، به يکباره گسترش يافت. بنابراين به نظر ميرسد تعداد ثبتنامکنندگان در فروش فوقالعاده خودرو که تا ظهر ديروز از پنج ميليون نفر نيز عبور کرده، ريشه در حذف دو شرط مهم اخذ چک و پيش پرداخت ۵۰ درصدي دارد. با توجه به روند طي شده تا ظهر ديروز، اصلا بعيد نيست آمار تقاضا رکوردهاي شگفت آور ديگري را به ثبت برساند، زيرا سايت فروش خودروسازان تا پس فردا باز خواهد بود. اما پنج ميليون نفري که تا ديروز در فروش فوقالعاده شرکت کردهاند و آنهايي که تا پايان مهلت تعيين شده، اقدام به ثبت نام در اين طرح ميکنند، چه گروههايي را شامل ميشوند؟ به نظر ميرسد شرکتکنندگان خارج از اين سه گروه شامل «مصرفکنندگان واقعي»، «دلالان و واسطهگران» و «شهرونداني که صرفا ميخواهند شانس خود را امتحان و در صورت برنده شدن، به هر شکل ممکن نفعي از آن ببرند» نيستند. گروه نخست يعني مصرفکنندگان واقعي، همانهايي هستند که بودجهشان براي خريد خودروي دلخواه، به اندازه قيمتهاي ارائه شده در طرحهاي فروش خودروسازان است. اين دسته از متقاضيان با توجه به فاصله زياد نرخ کارخانه و بازار خودروها، از نقدينگي کافي براي خريد خودروي دلخواه از بازار آزاد برخوردار نيستند، بنابراين همواره در طرحهاي فروش شرکتهاي خودروساز شرکت ميکنند تا شايد قرعه شانس به نامشان بيفتد. افراد شامل اين دسته، با نيت مصرف اقدام به شرکت در طرحهاي فروش ميکنند و در ابتدا قصدي براي فروش در بازار آزاد و کسب سود ندارند. در طرحهاي قبلي فروش، بسياري از مصرفکنندگان واقعي اصلا موفق به ثبتنام نميشدند، از همينرو فروش فوقالعاده اين امکان را براي آنها فراهم آورده تا حداقل نامشان در ليست ثبتنامکنندگان قرار بگيرد. با توجه به اينکه قرار است منتخبان طرح فروش فوقالعاده از مسير قرعهکشي مشخص شوند (با فرض انجام يک قرعه کشي کاملا سالم و به دور از تباني و تقلب)، مصرفکنندگان واقعي نيز به يک اندازه شانس برنده شدن در اين بختآزمايي را خواهند داشت. اما گروه دوم شرکتکننده در طرح فروش فوقالعاده خودرو را احتمالا دلالان و واسطهگران تشکيل ميدهند. آنها در طرحهاي فروش قبلي خودروسازان نيز شرکت کرده و توانستهاند با حربههاي مختلف (از جمله اجاره کارت ملي)، تعداد زيادي خودرو ثبتنام کنند و حالا نيز ميتوانند شانس خود را در فروش فوقالعاده هم بيازمايند. هرچند محدوديتهايي مانند کارت ملي منحصر به فرد، عدم خريد خودرو از خودروسازان طي ۳۶ ماه گذشته و نداشتن پلاک انتظامي، کار واسطهگران را براي شرکت در فروش فوقالعاده سخت ميکند، با اين حال به نظر ميرسد آنها در نهايت راهحل دور زدن اين موانع را يافته و مييابند. بهعنوان مثال، هنوز کارت مليهاي فراواني باقي مانده که دلالان و واسطهگران ميتوانند با استفاده از آنها در فروش فوقالعاده شرکت کنند. با توجه به اينکه واسطهگران معمولا در تعداد بالا به ثبتنام خودروها ورود ميکنند، طبعا براي برنده شدن از شانس بسيار بالاتري نسبت به مصرفکنندگان واقعي يا کلا افرادي که امکان تنها يک ثبتنام برايشان فراهم شده، برخوردار خواهند بود. در نهايت اما گروه سوم شرکتکننده در فروش فوقالعاده خودروسازان را آنهايي تشکيل ميدهند که شايد از توان مالي لازم نيز برخوردار نباشند، اما به هر حال ميخواهند شانس خود را در اين بختآزمايي امتحان کنند. در واقع نگاه اين دسته از شهروندان به فروش فوقالعاده، به نوعي با مثل معروف «سنگ مفت، گنجشک مفت» در ارتباط است و حداقل انگيزه آنها براي ثبتنام، آزمودن شانس است. اين دسته از شهروندان البته ممکن است برنامههايي در صورت برنده شدن در قرعهکشي داشته باشند و حتي به سمت تامين وجه براي نهايي کردن ثبتنام خود بروند. بهعنوان مثال، ممکن است بخشي از اين شهروندان با وجود نداشتن نقدينگي و نيت قبلي براي خريد، وقتي نامشان از گوي بيرون آمد، تصميم بگيرند به هر روشي وجه لازم براي نهايي کردن ثبتنام تامين کنند. به هر حال با توجه به فاصله زياد قيمت کارخانه و بازار خودروها، خيلي به اين فکر ميکنند که ميصرفد به هر نحو ممکن نقدينگي لازم براي نهايي کردن ثبت نام در فروش فوقالعاده را تامين کرد، زيرا ميتوان پس از دريافت خودرو، آن را با قيمتي بسيار بالاتر به فروش رساند. البته احتمالا هستند کساني در اين گروه نيز که خودروي دريافتي را نميفروشند و نگاه مصرفي به آن دارند. اين را هم اما نبايد فراموش کرد که با وجود سختگيريهاي در نظر گرفته شده، ممکن است افراد گروه سوم به دنبال اين باشند که در صورت برنده شدن در قرعهکشي، امتياز خود را واگذار کنند. واگذاري امتياز البته موانع قانوني دارد، اما به هر حال کار غير ممکني نبوده و افراد ميتوانند به واسطه انجام توافقات دو يا چند جانبه با ديگران، از محل اين امتياز، پولي دست و پا کنند.