نگاهی به «عقد آریایی» که این روزها مد است

مهرخانه/ چند سالي است که آييني با عنوان «عقد آريايي» يا «گواه‌گيري» به ليست آيين‌هاي موجود در عروسي برخي از ايرانيان که مسلمان هم هستند، اضافه شده است. برخي معتقدند اين نوع از عقد در ايران باستان براي برقراري پيوند زناشويي استفاده مي‌شد اما‌ برخي منکر اين نوع عقد در ايران باستان مي‌شوند و آن را جعلي مي‌دانند. به هر صورت، حدود ۴، ۵ سالي مي‌شود که اين نوع عقد در کشور ما باب شده و برخي از عروس و دامادها علاقه دارند اين آيين را که بيشتر جنبه تشريفاتي دارد، در کنار عقد شرعي و قانوني خود اجرا کنند. در اين گزارش به بررسي علل جامعه‌شناختي آن مي‌پردازيم. اتاق عقد پر از زنان و مردان شيک‌پوشي است که امروز آمده‌اند شاهد پيوند دو زوج جوان باشند. پدر و مادرهاي عروس و داماد را مي‌توان از سن و سال آنها و جايگاهي که نشسته‌اند تشخيص داد. مردان جوان و ميان‌سالي که بستگان عروس و داماد هستند سرپا ايستاده‌ و با شوق به آنها چشم دوخته‌اند. عده‌اي از زنان و دختران جوان هم در کنار عروس و داماد و عده‌اي ديگر بالاي سر آنها ايستاده‌اند و منتظرند تا آيين قند ساييدن را شروع کنند. روايت اول از مراسم عقد آريايي عاقد يا همان پيمان‌بان، کتاب قطوري در دست گرفته و رو به جمعيت حاضر در مراسم عقد مي‌گويد: «در خجسته آيين پيوند زناشويي که به روش نياکانمان برپاست به نام او و به ياري ايزدان آگاهي، هوشمندي و خرد و به گواهي نيکان باشنده در اين جشن باشکوه، اين‌جانب افتخار دارم مراسم گواه‌گيري را آغاز کنم». سپس رو مي‌کند به عروس و داماد که در آينه سفره عقد به هم لبخند مي‌زنند و منتظرند مراسم زودتر اجرا شود و مي‌گويد: «دوشيزه شبنم، دخت امير و مهين آيا حاضريد آقاي پويان، پور سعيد و اعظم را به همسري خود برگزينيد و در تمامي مراحل زندگي در غم‌ها و شادي‌ها، در کاستي‌ها و ناکامي‌ها و در تندرستي و بيماري يار و ياور او باشيد، به او عشق بورزيد و او را احترام بگذاريد؟» صداي زني که مشغول قند ساييدن است بلند مي‌شود که: «عروس رفته گل بچينه». عروس لبخند شيطنت‌آميزي به داماد مي‌زند و عاقد مي‌گويد: «خجسته باشيد». سپس ادامه مي‌دهد: «دوشيزه شبنم براي بار دوم مي‌پرسم ميان انجمن، حاضريد بر لب آريد اين سخن را که به او وفادار باشيد و او را به هم‌زباني، هم‌تني و همسري خود برگزينيد؟» پس از اين‌که يکي از زنان جوان از رفتن عروس براي آوردن گلاب خبر مي‌دهد، عاقد دوباره مي‌گويد: «دوشيزه شبنم، آيا حاضريد در ميان اين گواهان، مهر آقاي پويان را پذيرا باشيد، به او وفادار بمانيد و او را به همزباني، هم‌تني و همسري خود برگزينيد؟» عروس جواب مي‌دهد: «با اجازه پدر و مادرم بله». پس از کف و سوت حضار، عاقد اين بار داماد را مورد خطاب قرار مي‌دهد: «آقاي پويان، پور سعيد و اعظم! آيا حاضريد خانم شبنم، دخت امير و مهين را به‌عنوان يگانه همسر خود بپذيريد و در تمامي مراحل زندگي در غم و شادي‌ها و در کاستي و ناکامي‌ها و در تندرستي و بيماري يار و ياور او باشيد، به او عشق بورزيد و او را احترام بگذاريد؟» داماد جواب مثبت را مي‌دهد و عاقد مي‌گويد: «به خجستگي و فرخندگي من و گواهان باشنده در اين جشن باشکوه، از خداوند آگاهي و خرد آرزومنديم که به اين پيوند زناشويي، پويايي، پايندگي، مهر و شادکامي همراه با فرزنداني نامور، طول عمر و سرانجام نيک ارزاني بدارد». سپس پيمان‌بان يا همان عاقد اين جملات را مي‌گويد و داماد رو به عروس آنها را تکرار مي‌کند: «به نام نامي يزدان، تو را من برگزيدم از ميان اين همه خوبان، براي زيستن با تو ميان اين همه گواهان، بر لب آرم اين سخن با تو وفادار خواهم ماند در هر لحظه، در هر جا، پذيرا مي‌شوي آيا؟» عروس نيز اين جملات را پس از پيمان‌بان تکرار مي‌کند: «به نام نامي يزدان، پذيرا مي‌شوم مهر تو را از جان، هم‌اکنون باز مي‌گويم ميان انجمن با تو وفادار تو خواهم ماند در هر لحظه، در هر جا!» پس از اين‌که صداي دست زدن‌ها و خنده‌هاي شادانه حاضران به پايان مي‌رسد، پيمان‌بان، شادباش خود و حاضران را به عروس و داماد ابلاغ و براي آنها دعا مي‌کند: «به نام دادار نيک‌انديش. تو را سپاس مي‌گوييم که به اين دو يار مهربان، مهر خويش ارزاني داشتي تا زندگيشان را با پيوند دست‌ها و دل‌هايشان آغاز کنند. اي آگاه‌ترين آگاهان! سختي‌ها، ناپاکي‌ها، ستيزها، رنج‌ها و شکنج‌هاي زمانه را از ايشان دور ساز و دروازه‌هاي نيکي، خوشبختي و به‌زيستي را به رويشان بگشاي. هر روزشان را چون امروز گرم و درخشان و شادمان ساز و به آنان فرزنداني ببخش تا با نيکي در پندار، کردار و گفتار در بهبود خانواده و جهان خويش کوشا باشند. عشق و مهر اين خانواده را به استواري دماوند، به لطافت گل‌ها و روشنايي خورشيد، به زلالي درياها، به طراوت باران، به نسيم بهاري، به سرسبزي جهان همواره استوار و پايدار بدار. پروردگارا! کين، ناسازگاري، دروغ و کج‌انديشي اهريمني را از نهادشان دور ساز و مشعل مهر و راستي، همدلي و خرمي اهورايي را در دل‌هايشان بيفروز! باشد که چون نياکان مهرآيين خويش ستايش‌گر تو باشند و نيکي‌ها، سپيدي‌ها، پاکي‌ها و زيبايي‌هايت را هماره به خاطر سپارند». پس از نيايش و دعا براي عروس و داماد، گواهان پيمان که سه زن هستند و يکي، کاسه عسل، ديگري، حلقه داماد و سومي حلقه عروس را در دست دارند، پس از سوگند خوردن عروس و داماد، به‌صورت تک به تک مي‌گويند: «گواهي مي‌دهم پيمان بستن شما را... شادکام و خوشبخت باشيد». روايت دوم از مراسم عقد آريايي در جشن عروسي ديگري که در باغ بزرگي برگزار شده، عروس و داماد دست در دست هم روبه‌روي عاقد که زني ميانسال است، ايستاده‌اند. عاقد کتابي در دست دارد و گاه با نگاه به کتاب و گاه با نگاه به عروس و داماد مي‌گويد: «ستايش خداوندي را سزاست که هستي آفريد و زيبايي و خرد را و اين همه را در سايه مهر. امروز گرد هم آمده‌ايم تا گواه باشيم پيمان دو مهربان را و گواهي دهيم پيوند دو زندگي را. با اين آرزو که آغازش خوش، نيمه‌راهش خوش‌تر و انجامش بسي دير و دورتر باشد. آقاي ميلاد عزيز! آيا به من پروانه مي‌دهي که تو را به همسري بيتاي زيبا دربياورم با اين پيمان که در فراز و فرود، خوشي و دلتنگي، توانايي و ناتواني و تاريکي و روشنايي در کنار هم و يار و همراه او باشي؟ آيا پروانه دارم؟» داماد مي‌گويد: «با جان و دل بله» و عاقد ادامه مي‌دهد: «بيتاي عزيزم! آيا به من پروانه مي‌دهي که تو را به همسري ميلاد گرامي درآورم با اين پيمان که در فراز و فرود، خوشي و دلتنگي، توانايي و ناتواني و تاريکي و روشنايي در کنار هم و يار و همراه او باشي؟ آيا پروانه دارم؟» در اين‌جا عروس ديگر سراغ گل چيدن و گلاب آوردن نمي‌رود و همان دفعه اول بله را مي‌گويد. در ادامه، عاقد جملاتي مي‌گويد و عروس و داماد، همزمان آن جملات را تکرار مي‌کنند: «با تو پيمان مي‌بندم که در فراز و فرود، دلتنگي و خوشي، توانايي و ناتواني، تاريکي و روشنايي، يار و همراه تو باشم و دلدادگي هميشه و دلزدگي هرگز». در پايان عاقد مي‌گويد: «با اجازه بزرگان و برابر با فرهنگ ديرين آريايي و همسو با آيين ديرپاي اهورايي شما را به همسري و زناشويي يکديگر درآوردم. باشد که خوشي و شادکامي همراه شما باشد». عقد آريايي؛ آييني که حدود ۵ سال از باب شدن آن در کشور مي‌گذرد چند سالي است که آييني با عنوان «عقد آريايي» يا «گواه‌گيري» به ليست آيين‌هاي موجود در عروسي برخي از ايرانيان که مسلمان هم هستند، اضافه شده است. برخي معتقدند اين نوع از عقد در ايران باستان براي برقراري پيوند زناشويي استفاده مي‌شد اما‌ برخي منکر اين نوع عقد در ايران باستان مي‌شوند و آن را جعلي مي‌دانند. به هر صورت، حدود ۴، ۵ سالي مي‌شود که اين نوع عقد در کشور ما باب شده و برخي از عروس و دامادها علاقه دارند اين آيين را که بيشتر جنبه تشريفاتي دارد، در کنار عقد شرعي و قانوني خود اجرا کنند. خطبه‌اي شبيه شعر يکي از عروس‌هايي که قرار است آيين عقد آريايي را در مراسم خود اجرا کند، ترلان است. او در اين باره مي‌گويد: «عقد من در حرم امام رضا عليه‌السلام انجام شد و بعدش هم براي ثبت رسمي عقد رفتيم محضر، براي همين سفره عقد نداشتيم. اما براي عروسي قراره سفره عقد بندازيم و عقد آريايي بخونيم. تو مشهد که ما زندگي مي‌کنيم خيلي‌ها اين کار رو مي‌کنن، حتي اگه خطبه عقد اصلي رو دوباره نخونن اما براي عکاسي و فيلمبرداري سفره مي‌ا‌ندازند و عقد آريايي رو اجرا مي‌کنن. منم چون سفره عقد و قند ساييدن و... نداشتم، مي‌خوام حتماً براي عروسي سفره بندازم و خطبه عقد ايراني بخونيم». ترلان در رابطه با واکنش همسرش و خانواده‌ها نسبت به تصميم او مي‌گويد: «يه ريزه چون کار جديديه و همه انجام نمي‌دن قبول کردنش به‌خصوص تو شهرهايي مثل مشهد سخته اما همسر من به راحتي قبول کرد و خانواده همسرم هم مشکلي نداشتن. البته من موقعي که مي‌خواستم مطرح کنم بهشون گفتم ما که عاقد داشتيم و عقد شرعي رو خونديم ديگه براي عروسي، يکي از بزرگ‌ترهاي فاميل سر سفره عقد و موقع قند ساييدن يه متني رو بخونه. خانواده همسرم هم خوشبختانه مخالفت نکردن. فقط گفتن متنش چيه که من گفتم خطبه عقد اصيل ايراني يه چيزي مثل شعره که متنش رو از نت در ميارم». از ازدواج ستاره دو سالي مي‌گذرد. او که آيين عقد آريايي را انجام داده در اين باره گفت: «من تو محضر عقد کردم. عقد شرعي‌مون خيلي طول نکشيد. ولي بعد از اون، آيين عقد آريايي رو هم برگزار کرديم که حس خيلي خوبي داشت. در ضمن مادرشوهرم خيلي نگران بود که کار براي بستگان و فاميل و دوستان عجيب باشد اما گفتن خيلي کار عالي و قشنگيه و بعدش هم ديدم که چند نفر از فاميل اين عقد رو اجرا کردن». عقد آريايي؛ يک آيين تشريفاتي هانيه عروس ديگري است که تجربه عقد آريايي را دارد. او درباره اين آيين مي‌گويد: «معمولاً کساني که مي‌خوان عقد آريايي داشته باشن، تو محضر عقد کردن و بعدش تو مراسم خودشون عقد آريايي رو به‌شکل صوري برگزار مي‌کنن و متن مربوط به اون رو مي‌خونن. ديگه هم لازم نيست عاقد رسمي داشته باشن چون اسماشون تو شناسنامه هم رفته. توي مراسم، عروس و داماد روبه‌روي هم مي‌ايستن و دست همديگه رو مي‌گيرن و به زبان فارسي به هم قول مي‌دن که همسر خوبي براي همديگه باشن. بعدش هم شاهدا همه با هم مي‌گن: همايون بادا اين پيوند. درواقع، برگزاري اين آيين يه کار تشريفاتيه و جزو مراسم اصلي و رسمي ازدواج محسوب نمي‌شه ولي هم براي فيلمبرداري و عکاسي خوبه، هم حس خيلي مثبتي داره». ۹۵ درصد از مراجعان، سفارش عقد آريايي مي‌دهند براي اطلاع از چند و چون فعاليت دفاتر ازدواج و طلاق در زمينه عقد آريايي با برخي از اين دفاتر تماس گرفتيم. سردفتر يکي از اين دفترخانه‌ها در تهران که ظاهراً دل‌ خوشي از سؤال و جواب درباره اين موضوع ندارد آمار عقدهايي که هر ماه تحت عنوان عقد آريايي در دفترخانه او صورت مي‌گيرد را بيان نمي‌کند اما مي‌گويد: «حدود ۵، ۶ سال است که اين نوع عقد باب شده و تقريباً ۹۵ درصد از کساني که براي عقد مراجعه مي‌کنند، سفارش عقد آريايي را هم مي‌دهند. عقد آريايي يک مراسم فرماليته و دعاهايي است که عروس و داماد به زبان سليس فارسي براي هم بيان مي‌کنند و ربطي به عقد رسمي ندارد. يعني اول عقد شرعي خوانده و ثبت مي‌شود، سپس هر خانواده‌اي که دوست داشته باشد، ما خدمات عقد آريايي را ارايه مي‌دهيم». عقدي که رايگان انجام مي‌شود اين سردفتر با اشاره به اين‌که عقد آريايي در دفترخانه او رايگان است و هزينه‌اي بابت آن دريافت نمي‌شود، مي‌افزايد: «قانون اين کار را منع نکرده و نيازي هم به مجوز رسمي وجود ندارد. مگر وقتي کسي مي‌خواهد در حضور همه براي همسرش دعا کند و تعهد دهد که هميشه به او وفادار مي‌ماند، بايد براي اين کار از کسي مجوز بگيرد؟!» او در خصوص واکنش خانواده‌هاي عروس و داماد نسبت به عقد آريايي مي‌گويد: «فقط حدود ۵ درصد از کساني که به دفتر ما مراجعه مي‌کنند نمي‌خواهند عقد آريايي انجام دهند که اين‌ها هم نه خود عروس و داماد نه والدين آنها با اين کار موافق نيستند. اما من با موردي برخورد نکردم که جوان‌ها بخواهند اين کار را انجام دهند اما والدين موافقت نکنند». ترجمه عقد شرعي به همراه اشعار حافظ و مثنوي مولانا يکي ديگر از سردفترها تعريف ديگري ارايه مي‌دهد که به کلي با مفهوم عقد آريايي متفاوت است. او در اين باره مي‌گويد: «ما ابتدا عقد شرعي را انجام مي‌دهيم و ازدواج را به ثبت مي‌رسانيم اما اگر کسي بخواهد همان عقد را به‌صورت فارسي هم اجرا مي‌کنيم اما اين‌گونه نيست که نام آن عقد آريايي باشد. درواقع، چون خيلي از افراد متوجه کلمات عربي نمي‌شوند، ترجمه آن عقد را به همراه اشعار حافظ و مثنوي مولانا برايشان اجرا مي‌کنيم. به عبارت ديگر، موضوعي نيست که خلاف شرع محسوب شود و برخلاف مجوزهاي ما باشد، مي‌توانيد از اين بابت مطمئن باشيد! در ضمن، ما هزينه‌اي هم بابت اين عقد دريافت نمي‌کنيم». با دفترخانه ديگري در تهران تماس مي‌گيرم اما سردفتر مي‌گويد عقد آريايي را صحيح نمي‌داند و اين عقد در دفترخانه او انجام نمي‌شود. او ادامه مي‌دهد: «در برخي از دفترخانه‌ها ابتدا عقد شرعي را انجام مي‌دهند و سپس يک متن را که به شعر شباهت دارد، براي فيلمبرداري مي‌خوانند. هر شخصي هم مي‌تواند اين متن را بخواند. اما از ديد ما صرفاً با خواندن اين متن زن و مرد به هم محرم نمي‌شوند و بعيد مي‌دانم سردفتري باشد که تنها اين متن را بخواند و خطبه عقد شرعي را قرائت نکند». براي تحليل جامعه‌شناختي اين موضوع سراغ دکتر محمدتقي کرمي؛ عضو هيأت علمي دانشگاه علامه طباطبايي رفتيم. او با بيان اين‌که پديده عقد آريايي به‌عنوان يک پديده اجتماعي داراي چند بعد است، اظهار داشت: «عقد آريايي وجهي از ناسيوناليته ايراني است که در سال‌هاي اخير رواج پيدا کرده و در فضاي مجازي جملاتي را به کوروش نسبت مي‌دهند که زبان و محتواي آنها نشان مي‌دهد مفاهيم امروزي و مدرني هستند. بخشي از اين مسأله هم به فضاي ضداسلامي و ضدعربي برمي‌گردد که برخي اسلام و عربيت را يکي مي‌دانند و عده‌اي با اسلام، و عده‌اي با عربيت مشکل دارند». کرمي در ادامه گفت: «اين مسأله تنها يک روي داستان است ولي واقع اين است که تعداد کساني که مشخصاً با رويکردهاي ناسيوناليستي، ضد عربي و ضد اسلامي درخواست عقد آريايي مي‌کنند زياد نيست. اما در عين حال، بسياري از کساني که براي جاري شدن خطبه عقد شرعي مراجعه مي‌کنند، مي‌خواهند عقد آريايي هم داشته باشند». اين استاد دانشگاه با اشاره به نقش دفترخانه‌ها در افزايش تقاضا براي عقد آريايي خاطرنشان کرد: «من بخشي از مسأله را به برخي از دفترخانه‌هاي ازدواج منتسب مي‌کنم زيرا برخي از دفترخانه‌ها براي اين‌که نشان بدهند دفترخانه آنها امروزي و باکلاس است، بدون اين‌که خانواده‌ها بخواهند، خودشان بعد از عقد شرعي شروع به خواندن عقد آريايي مي‌کنند». خانواده‌هاي ايراني تمايل دارند مناسک ازدواج را روزبه‌روز فربه‌تر کنند او اظهار داشت: «اصل قضيه اين است که ازدواج براي خانواده‌هاي ما يک امر بسيار مهم و خاطره‌انگيز است و خانواده‌هاي ايراني تمايل دارند مناسک ازدواج را روزبه‌روز فربه‌تر کنند. درواقع، جامعه ما به دلايل تاريخي و فرهنگي تمايل دارد مناسک ازدواج را مفصل‌تر برگزار کند. حتي خانواده‌ها بين مناسک ازدواج با مناسکي مانند شب يلدا و اعياد مذهبي نيز پيوند برقرار کرده‌اند؛ به‌طوري‌که خانواده‌ عروس توقع دارد داماد براي اعياد مذهبي هم براي عروس، کادو و عيدي ببرد. پس پديده عقد آريايي عمدتاً به اين برمي‌گردد که ازدواج براي خانواده ايراني يک مسأله مناسکي است و ايراني‌ها مي‌خواهند اين مناسک روز به روز پررنگ‌تر شود». عقد آريايي ريشه تاريخي ندارد/ مد و تب است کرمي عنوان داشت: «به نظر من اين مسأله چندان مهم نيست و نبايد نسبت به آن حساس شد چون عقد آريايي جعلي است و ريشه تاريخي ندارد بلکه يک مد و تب است. کساني که عقد آريايي مي‌خوانند غالباً با عقد اسلامي مشکلي ندارند. از سوي ديگر، اين پديده موجي است که به کسي آسيب نمي‌زند و نبايد به آن حساس شد. البته، معتقدم مراسمي که تاريخ و ريشه ندارد، در درازمدت باقي نمي‌ماند و بعد از مدتي تب آن مي‌خوابد و فراموش مي‌شود؛ مگر اين‌که حاکميت رفتار ناشيانه‌اي انجام دهد و باعث شود مردم به مقاومت دست بزنند». تب عقد آريايي که چند صباحي است تند شده و خانواده‌ها تمايل به آن پيدا کرده‌اند، پس از چندي، بنا به تحليل‌هاي جامعه‌شناختي، فروکش مي‌کند. اما بايد توجه داشت در کنار اين تمايل خانواده‌ها به منسک‌گرايي و فربه‌سازي مناسک مربوط به ازدواج، رسانه‌ها با رفتارهايي ناشيانه، دست به بازتوليد اين مراسم جعلي نزنند. به عنوان مثال چندي پيش در سريال ۸ و نيم دقيقه که از سريال‌هاي پرمخاطب سيما نيز بود، شاهد نمايش چنين مراسمي بوديم. با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد