ثبت جهانی اختراع واکسن ویروس HTLV-1 توسط بانوی ایرانی
شهربانو/ گفتوگو با مونا کبيري، محقق موفقي که در واپسين هفته مهر توانست واکسن ويروس HTLV-1 را ثبت بينالمللي کند. دکتر آذر اندامي، راشل شينرسون، ايزابل مورگان، مني ورتلي مونتاگو و ... همهشان زنان دانشمندي هستند که در دوران مختلف توانستهاند واکسنهايي بهروز در برابر بيماريهاي خطرناک کشف کنند. آنها با زحمات شبانهروزي و تحقيقاتِ مرحلهبهمرحله، جان هزاران تن را نجات دادهاند. با وجود اين، شايد تاکنون اسمشان هم به گوش ما نخورده باشد چه رسد به اينکه تصوير چهرهشان را ديده باشيم. ممکن است خبر ساخت واکسن را ديده و شنيده باشيم، اما اسم سازنده آن را سرسري خوانده و رد شدهايم. چه بسيار خبرهاي تلخ، زرد، دلخراش يا هر چيز ديگري که بهسرعت در کانالها و شبکههاي خبري بازنشر ميشود و بارها و بارها آنها را خوانده و شنيدهايم و ملکه ذهنمان شده است، اما دريغ از به ياد داشتن شخصيتهاي علمي و اهميت به خدمتي که آنها به بشريت کردهاند. دکتر مونا کبيري، محقق دانشگاه علوم پزشکي مشهد، نيز يکي از بانوان موفق ايران در حوزه علم و تحقيقات است که پس از چندين سال زحمت پياپي، مطالعه مقالات و آزمايشهاي پيدرپي، واکسن ويروس HTLV-1 را ساخته است و در آخرين هفته از مهر سال 99 موفق به ثبت واکسن پپتيدي چندگانه عليه اين ويروس در اداره ثبت اختراعات و علائم تجاري آمريکا شد.
قرارمان با دکتر کبيري در پاويون استادان بيمارستان قائم(عج) مشهد است. راستش را بگويم، پيش از اينکه براي مصاحبه با اين محقق و مخترع روبهرو شوم، گمان کردم قرار است روبهروي بانويي ميانسالي بنشينم که بعد از گذران دوراني پرفرازونشيب و البته با کولهباري از تجربه ايام، موفق به ساخت اين واکسن شده است، اما تاريخ تولد دکتر کبيري همه اين تصورات را نقش بر آب کرد. اين پژوهشگر جوان متولد 1365 است که در دهه چهارم زندگياش چنين موفقيت بزرگي را نهتنها براي خودش بلکه براي کشورمان کسب کرده است.
اهميت اختراع دکتر کبيري زماني بيشتر مشخص ميشود که بدانيم ويروس HTLV-1 همخانواده ويروس ايدز است. برآورد ميشود حدود 20 ميليون نفر در سراسر جهان به اين ويروس آلوده هستند اما تاکنون هيچ درماني براي ريشهکني آن ويروس ارائه نشده بود. دکتر مونا کبيري، متولد مشهد است. صفرتاصد دوران دانشجويي را از ابتدا تا مقطع دکتري در دانشگاه علوم پزشکي مشهد گذرانده است. دکتري تخصصي نانوفناوري دارويي خود را از دانشکده داروسازي دانشگاه علوم پزشکي مشهد دريافت، و از سال 92، به عنوان رساله دکتري، تحقيقات خود را روي واکسني عليه ويروس HTLV-1 شروع کرده است.
HTLV-1 در خراسان بسيار شايع است
مونا کبيري ميگويد: شيوع اين ويروس در برخي مناطق جهان از جمله آفريقاي جنوبي، کارائيب، ژاپن، آمريکاي لاتين و ... زياد است. از سوي ديگر خراسان، مشهد، نيشابور و سبزوار نيز جزو مناطقي هستند که شيوع اين ويروس در آنها بالاست. سطح بيماريهايي که اين ويروس ميتواند در بدن افراد ايجاد کند وسيع است و راههاي انتقال آن نيز درست مانند ايدز از طريق خون و فراوردههاي خوني، تماس جنسي و از مادر آلوده به ويروس هنگام بارداري و هنگام شيردهي صورت ميگيرد. به همين دليل، اين موضوع هميشه يکي از اولويتهاي پژوهشي کشور و دانشگاه علوم پزشکي مشهد بوده است.
«هيچ واکسني به عنوان واکسن پيشگيريکننده از اين بيماري يا واکسني که باعث درمان آن شود وجود ندارد.» اين جمله بيش از هر چيزي به اهداف کبيري سمت و سو داد. «شايعترين بيمارياي که بر اثر اين ويروس به وجود ميآيد نوعي سرطان خون است و بيماري ديگري که باعث انقباض و اسپاسم شديد عضلات دست و پا در انسان ميشود. در واقع، ميتوان گفت اين ويروس زندگي انسان را مختل ميکند و حتي ممکن است کشنده باشد.»
هماکنون کشورهاي زيادي به سرمايهگذاري براي ساخت واکسنهايي مشغولاند که مردم دنيا را از خطر مرگ نجات ميدهد. در صنعت دارويي رقابت فشردهاي چه از نظر تجاري چه براي بهبود جامعه انساني وجود دارد. دکتر کبيري درباره واکسن HTLV-1 ميگويد: ساخت اين واکسن براي اولين بار در دنيا انجام شده است. البته در ژاپن و يکي دو مورد هم در آمريکاي لاتين و فرانسه براي ساخت اين واکسن اقدام شده بود اما از يک يا نهايت 2 شاخص ايمنيزايي ويروسي استفاده کرده بودند. در هيچجاي دنيا از کل شاخصهاي ايمنيزايي ويروسي براي ساخت يک واکسن چندگانه به صورت نوترکيب استفاده نشده بود. اين مسئله کار را بسيار دشوار ميکرد. به همين علت، کسي سراغ آن نميرفت. ضمن اينکه در تحقيقات گذشته، در نهايت، کشورها به ميزان ايمنيزايي پاييني دست پيدا کرده بودند.
دکتر کبيري همه کارهاي تحقيقاتي و علمي موردنياز براي اين واکسن را در آزمايشگاه دانشکده داروسازي و پژوهشکده بوعلي مشهد انجام داده است و به قول خودش، خيلي از همکارانش و استادان راهنماي خود را در ساخت اين واکسن ،تأثيرگذار ميداند. «براساس تحقيقاتي که انجام داديم، ابتدا ميخواستيم يک واکسن نوترکيب را با استفاده از آنتيژنهاي ويروسي طراحي کنيم. در واقع، از آنها ايده گرفتيم و بررسي کرديم. در نهايت، تصميم گرفتيم براي اينکه ميزان ايمنيزايي را افزايش دهيم و بتوانيم فرمولاسيون مؤثري ايجاد کنيم، بهتر است از کل شاخصهاي ايمنيزايي ويروس HTLV-1 براي طراحي و ساخت واکسن آن استفاده کنيم. در نهايت، از همه شاخصها که ايمنيزايياش براي اين ويروس تأييد شده بود استفاده کرديم.»
به گفته کبيري، پس از چند مرحله ديگر، تستهاي برونتني انجام و اوايل سال 2017 واکسن روي مدل حيواني آزمايش شد. او ادامه ميدهد: بعد از واکسيناسيون، دورهاي حيوانات را بررسي کرديم و با ارزيابي سايتوکاينها و آنتيباديهايي که در بدن حيوان توليد شده بود، به نتايج خيلي خوبي رسيديم. اميدوارم در سالهاي آينده هم فازهاي کلينيکال ترايال آن را انجام دهيم.
ساخت واکسن طولاني، زمانبر و هزينهبر است
کبيري فرايند ساخت واکسن و استفاده آن براي انسان را فرايندي طولانيمدت، زمانبر و هزينهبر ميداند. ميگويد: هميشه ميزان ايمنيزايي واکسن بهتنهايي کفايت نميکند زيرا ممکن است به بروز بيماريهاي التهابي و در نهايت مرگ بيمار منجر شود. به همين دليل، براي ساخت اين واکسن از يک سو ميزان پاسخهاي ايمني سلولي را افزايش داديم و از طرف ديگر حداقل ميزان پاسخهاي التهابي را داريم. اين موضوع از نقاط قوت کار ماست. البته براي اينکه بتوان از اين واکسن براي انسان استفاده کرد 8 تا 10 سال لازم است. براي ساخت اين واکسن، همکاراني در دانشکده داروسازي و پژوهشکده بوعلي مشهد در کارهاي تحقيقاتي به من کمک کردند اما هماهنگ کردن امور و برنامهريزي در وهله اول برعهده خودم بود. وقتي کار گروهي باشد، باز هم يک نفر اجراکننده اصلي است. مانند قطعات پازل، همهچيز را کنار هم ميچيند و برنامهريزي ميکند که چطور مديريت کند تا کار به نتيجه برسد.
بارها به بنبست رسيدم
از اين محقق، ميخواهم کمي از چالشهاي ساخت واکسن برايمان بگويد. «به هر حال، هر کاري سختيها و دردسرهاي خاص خودش را دارد. براي من هم در اين حوزه مسيرهاي ناهموار زياد بود. بارها شده بود آزمايشي را انجام ميدادم و در حالي که فکر ميکردم 50 درصد راه را رفتهام، به بنبست ميرسيدم. نتيجه مطلوب حاصل نميشد اما هر بار بهاصطلاح خودم را بازيابي و انگيزههايم را مرور ميکردم تا به کارم ادامه بدهم. خانواده و همسرم هم در اين راه قوت قلب من بودند. خيلي از اوقات از صبح زود تا پاسي از شب در آزمايشگاه بودم و بعد به خانه ميرفتم، اما همه با من همراهي کردند. در واقع، خانواده سطح توقعشان از من را پايين آورده بودند تا بتوانم با خيال راحت تحقيقات را انجام دهم.»
کبيري درباره هزينه ساخت واکسن و انجام آزمايشها ميگويد: من کارهاي تحقيقاتي اين واکسن را از اواسط سال 92 شروع کردم و پروژه در سال 97 به پايان رسيد. خوشبختانه هزينههاي اين پروژه را دانشگاه علوم پزشکي مشهد تقبل کرد. به طور کلي، مسائلي از جمله تحريم و گراني اقلام که اکنون با آن روبهرو هستيم نداشتم اما اکنون حداقل هزينه کيتهاي آزمايشگاه و لوازم آن که در آن زمان استفاده ميکرديم، دستکم 10 برابر شده است. درست است که چالشي از نظر مالي و سيستم اداري نداشتم و بيشتر مشکلات در حوزه آزمايشها بود اما حدود 5 سال در اين راه سختي و مشقت تحمل کردم. ذهنم به تمامي، درگير آزمايشها بود و دائم به اين فکر ميکردم که چالش پيش رو را چطور پشت سر بگذارم. با همکارانم که صحبت ميکردم، ميگفتيم اگر اين راه نشد، راه ديگري را انتخاب ميکنيم.
به گفته کبيري، شايد اين روزها که همه با ويروس کرونا درگير هستيم، مردم بيشتر اهميت ساخت واکسن را درک کنند. او ادامه ميدهد: اکنون همه بزرگان حوزه تحقيقاتي و غولهاي شرکتهاي داروسازي در حال کار روي واکسن کرونا هستند، اما هنوز به نتيجه نرسيدهاند.
تشنه پژوهش هستم
ميگويم: شايد هر فرد ديگري جاي شما بود، بعد از چند بار به بنبست رسيدن، کار را رها ميکرد و با خودش ميگفت: همه دنيا نتوانستهاند اين واکسن را بسازند. پس لابد نشدني است. جرقهاي که بعد از هر بنبست دوباره شما را به حرکت واميداشت چه بود؟ «علاقه به پژوهش. من تشنه پژوهش بودهام و هستم. همين هم باعث شد راهم را ادامه دهم. ضمن اينکه يکي از ويژگيهاي شخصيتيام اين است که اگر قرار باشد کاري را انجام دهم، تا انتها ميروم و آن را انجام ميدهم. هرچند عوامل بازدارنده وجود داشته باشد، سعي ميکنم کاري را که به نظرم درست است انجام دهم.»
کبيري پيمودن مسير علمي را براي زنان در ايران سخت نمي داند و معتقد است شرايط براي کساني که تشنه پژوهش هستند باز است. «اگر بخواهم تجربه شخصيام در مسير علمي تا امروز را بيان کنم، هيچ مانعي در مسير کارم به عنوان يک زن وجود نداشته است و اين را که فقط آقايان ميتوانند از دروازه علم و موفقيت عبور کنند قبول ندارم. در اين مسير مشکلي نداشتم و هيچ تفاوتي بين زن و مرد نديدم. همه از حقوق مساوي برخوردارند. به نظر من تنها عامل محدودکننده هر فرد، چه زن چه مرد، تنها خودش است وگرنه هيچ عامل محدودکنندهاي وجود ندارد که فردي با خود بگويد: چون من زن هستم به من اجازه نميدهند به عرصه علم وارد شوم.
دکتر مونا کبيري همه رازهاي موفقيت را در درون و پشتکار و انگيزه کافي افراد ميداند و بهانهجوييهاي محيطي براي ناکامي را فقط دليلي بر کمکاري تلقي ميکند.
«به نظرم هر کسي تلاش کند و انگيزه داشته باشد، راه خودش را در سيستم پيدا ميکند. من در مشهد هرگز با محدوديتي روبهرو نبودم و استادانم در اين راه به من خيلي کمک کردند. شايد بعضيها بگويند در برخي حوزهها، کار زنان از مردان سختتر است تا به موفقيت برسند. من به چنين چيزي معتقد نيستم اما اگر چنين چيزي درست باشد، زنان بايد به اين مسئله به چشم يک عامل انگيزشي نگاه کنند. بايد بدانيم که ما به هر چيزي در ذهنمان اعتقاد داريم و برايش تلاش ميکنيم به همان نتيجه ميرسيم.»
پژوهشگر ايراني دغدغه مالي دارد
به گفته کبيري، او در طول پژوهش و انجام آزمايشهاي موردنياز اين واکسن، دچار چالش يا استفاده از هزينه شخصي نشده است اما باز هم تفاوت مزاياي فعاليت علمي براي پژوهشگر در ايران و خارج از کشور ملموس است. «اگر بخواهيم يک پژوهشگر ايراني و يک پژوهشگر خارجي را با يکديگر مقايسه کنيم، متأسفانه پژوهشگر ايراني دغدغه مالي و گرفتاريهايي دارد اما به نظرم، هر ايراني به وطن خود علاقه دارد و دلش ميخواهد در هر زمينه موفقيتآميزي نام کشورش در مجامع بينالمللي آورده شود.»
پس از آنکه کبيري دوران تحصيل را پشت ميگذارد، در آلمان برايش فرصت مطالعاتي فراهم ميآيد. يکي از دانشگاههاي اين کشور براي انجام يک پروژه تحقيقاتي، او را به 6 ماه همکاري دعوت ميکند. کبيري اين پروژه را با همکاري آلمان به پايان ميرساند اما بعد، با همه فرصتهاي شغلياي که برايش فراهم آمده بود، ترجيح ميدهد به ايران برگردد و کارهاي پژوهشياش را در کشور خود انجام دهد. «طبيعي است که از نظر مزايا و امکانات رفاهي در ايران با خارج از کشور تفاوت وجود دارد، اما نکته همان عشق ايراني است. به نظرم ايرانيها هر جاي دنيا که کار کنند جزو نابغههاي همان حوزه ميشوند. براي نمونه، مدتي که در آلمان فرصت مطالعاتي داشتم، ايرانيهايي را ديدم که در سطوح و پستهاي مختلف، خيلي خوب خودشان را در سيستم جا انداخته بودند و کار پژوهشي انجام ميدادند. ضمن اينکه آلمانيها به آنها اعتماد داشتند.»
هنوز اول راه هستم
او پيش از ثبت اين واکسن در حوزه بينالمللي، 2 ثبت اختراع ملي نيز داشته که مربوط به مراحل ديگر همين واکسن بوده است. کبيري علاوه بر مقالات علمياي که منتشر کرده، فعاليتهاي پژوهشي ديگري هم داشته است. به عنوان دانشجوي استعداد برتر دانشگاه علوم پزشکي مشهد انتخاب ميشود. همچنين جايزه تحصيلي از سوي بنياد ملي نخبگان را دريافت کرده است. پژوهشگر برتر در زمينه فناوريهاي نانو، دانشجوي برگزيده دکتري و ... از عناويني است که او تاکنون کسب کرده است. با اين حال، بازهم براي فعاليتهاي علمي خود نقطه پاياني نگذاشته است و ميگويد: تازه کارها و پروژههاي تحقيقاتي شروع شده است و هنوز اول راه هستم. دوست دارم در همين حوزه کشف و اختراع واکسنهاي مؤثر عليه بيماريهاي مختلف و ساخت دارو و فرمولاسيونهاي دارويي کار کنم.