ابنیه/ آشنایی با مجموعه‌ فرهنگی تاریخی سعدآباد تهران

هجده کاخ کوچک و بزرگ از دوره‌هاي قاجاريه و پهلوي در سعدآباد وجود دارند که از اين قرار‌ هستند: کاخ احمدشاهي (در اختيار بسيج خواهران)؛ کاخ شهوند (کاخ موزه سبز فعلي)؛ کاخ سفيد (کاخ موزه ملت)؛ کاخ اختصاصي (موزه تاريخ طبيعي سابق در حال حاضر در اختيـار نهاد رياســت جمهوري)؛ کاخ اسود (سياه) موزه هنرهاي زيبا فعلي؛ کاخ شمس (موزه مردم‌شناسي)؛ کاخ اشرف (موزه ظروف و صنايع دستي)؛ کاخ غلامرضا (ساختمان تبصره ۳۶)؛ کاخ ملکه مادر (ســــاختمان جمهوري)؛ کاخ احمدرضا (در اختيار نهاد)؛ ساختمان عبدالرضا (امور اداري سعدآباد)؛ کاخ بهمن پهلوي، پسر غلامرضا (ساختمان يونسکو)؛ کاخ شهرام، پسر اشرف (موزه نظامي)؛ کاخ فريده ديبا (موزه آفرينش‌هاي هنري)؛ کاخ قديم وليعهد رضا پهلوي (موزه بهزاد)؛ کاخ جديد وليعهد رضا پهلوي (موزه دفينه سابق و در اختيار نهاد)؛ کاخ فرحناز و عليرضا، فرزندان محمدرضا شاه (موزه خط و کتابت ميرعماد)؛ کاخ ليلا (موزه آبکار). علاوه بر کاخ‌هاي مذکور و چندين ساختمان قديمي ديگر، تاسيسات و امکاناتي چون سالن‌هاي مرغداري و گاوداري، موزستان و گلخانه‌هاي گوناگون، استخرهاي مختلف، چشمه‌سارها، زمين‌هاي تنيس و سالن بولينگ، سينما و آمفي‌تئاتر روباز نيز در اين مجموعه‌ ۱۱۰ هکتاري وجود دارند. موزه آلبوم‌هاي سلطنتي و اسناد سعدآباد وسعت بخشيدن به محدوده‌ باغ‌ها، تغيير و تعويض مکرر دکوراسيون‌هاي داخلي کاخ‌ها و پر کردن مخازن و انبارهاي کاخ‌ها از انواع هداياي نفيس داخلي و خارجي از عادات مرسوم در بين خاندان پهلوي بوده که از نتايج بررسي‌هاي انجام شده روي اسناد و مدارک موجود در مرکز اسناد است. تاسيس و راه‌اندازي اين موزه، حاصل تلاش صادقانه و بي‌شائبه‌ همکاران مرکز اسناد مجموعه طي مدت پنج سال است. اين اسناد که پيش از اين اکثرا به صورت پراکنده و بعضا فراموش شده در مجموعه بودند، پس از جمع‌آوري به ترتيب ساماندهي، پاکسازي و شناسنامه‌دار شدند و اينک بخش کوچکي از آنها در قالب موزه‌ اسناد و مدارک تاريخي سعدآباد در معرض ديد بازديدکنندگان محترم قرار گرفته است. اين موزه با هدف آشنايي بازديدکنندگان با بخشي از اتفاقات و رويدادهاي تاريخ معاصر ايران که بيشتر در مجموعه‌ کاخ‌هاي سعدآباد رخ داده، ايجاد شده است. از جمله‌ اين اسناد مکاتبات اداري و نحوه‌ نگارش نامه‌ها، اموال و دارايي‌هاي خانواده‌ دربار، امور رسيدگي به کاخ‌ها، نمايش انواع مهرها و آلبوم‌ها هستند. ساختمان اين موزه در نزديکي درب ورودي زعفرانيه و در حد فاصل کاخ وزارت دربار (موزه هنرهاي زيبا) و کاخ سفيد (موزه ملت) واقع شده است که پيش از اين محل استقرار و استفاده‌ گارد جاويدان شاهنشاهي بوده است. اين بناي تاريخي يک طبقه‌ونيم است. طبقه‌ همکف شش اتاق دارد که پس از تبديل آن به موزه، فضاهاي داخلي آن به بخش‌هاي زير تقسيم شده است: بخش پهلوي اول شامل: مجموعه آلبوم‌هايي از بناهاي تاريخي ايران قديم و نحوه‌ پوشش مردم در اوخر دوره‌ قاجار و اوائل پهلوي؛ مجموعه تصاويري از آلبوم اولين و آخرين سفر رضا شاه به ترکيه در سال ۱۳۱۳؛ مجموعه تصاويري از يک کارناوال فرهنگي در ايران؛ مجموعه تصاويري از برخي اقدامات در دوره‌ پهلوي اول. بخش پهلوي دوم شامل: برخي از اسناد و دفاتر اموالي و مکاتبات اداري در خصوص رسيدگي به امور کاخ‌ها؛ نمايش چند نمونه از آلبوم‌هاي خصوصي و برخي از مراسم‌ برگزار شده در کاخ‌هاي سعدآباد. بخش مهرها و جلد‌ها نمايش تعدادي از مهرهاي رايج در وزارت دربار، پاکت‌ها، کاغذ‌هاي سربرگ‌دار و کارتابل‌هاي رايج در آن دوران؛ نمايش بخشي از اسناد مکتوب در خصوص برخي از وظايف وزارت دربار در حوزه‌ تشريفات؛ معرفي بخش کوچکي از وسايل صوتي و تصويري در دو دوره‌ پهلوي اول و دوم؛ نمايش برخي از جلدهاي نفيس از مجموعه آلبوم‌هاي نگهداري شده در مرکز اسناد مجموعه؛ اين آلبوم‌ها اکثرا دست‌ساز با جلد لاکي و مزين به انواع نقوش ايراني نظير لچک ترنج، شکارگاه، خاتم‌کاري، کنده‌کاري عاج، نقره‌کاري و... هستند. سالن نمايش که در اين سالن برنامه‌هاي مختلفي براي گروه‌هاي سني مختلف در نظر گرفته شده است. برگزاري جلسات نقد و بررسي اسناد مکتوب و تصويري موزه‌ اسناد از ديگر برنامه‌هاي اين بخش خواهد بود.

موزه‌ ظروف سلطنتي موزه‌ ظروف سلطنتي در شرق مجموعه‌ فرهنگي‌تاريخي سعدآباد قرار دارد. اين بنا به دستور رضاشاه براي اشرف (خواهر دوقلوي شاه) بين سال‌هاي ۱۸–۱۳۱۵ ساخته شد. به دستور اشرف پهلوي از سال ۱۳۵۰ فضاي داخلي و خارجي اين بنا بازسازي شد و در محدوده‌اي به مساحت ۲۶۰۰ مترمربع با زيربناي ۱۸۰۰ مترمربع در دو طبقه توسعه و تغيير يافت و طراحي داخلي آن با حضور طراحان و متخصصان خارجي به سبک فرانسوي طراحي و نماي خارجي آن از سنگ تيشه‌اي به سنگ مرمر سفيد تبديل شد. اين بنا پس از انقلاب اسلامي، در ۲۸ ارديبهشت ۱۳۷۴، به‌عنوان موزي ظروف، تغيير کاربري داد و در اسفند همان سال آثار موزه جمع و ساختمان آن به نهاد رياست جمهوري تحويل داده شد تا سال ۱۳۸۴ که اين بنا مجددا در اختيار سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري قرار گرفت. از بهمن ماه ۱۳۸۸ با تصميم مديريت وقت، مقرر شد اين موزه به شرايط اوليه‌ خود برگردد و به همين دليل چيدماني از ظروف سلطنتي در بخشي از طبقه اول اين بنا صورت گرفت و از خرداد ماه ۱۳۸۹ اين موزه با نام موزه‌ ظروف سلطنتي، فعاليت خود را از سر گرفت. در حال حاضر در اين موزه بيش از ۵۰۰ قطعه ظروف و اشياي تزييني در ۵ سالن و دو طبقه به نمايش در آمده است. اغلب اين ظروف مربوط به کارخانجات معتبر دنيا نظير ليموژ، سور، باواريا، رزنتال و... هستند. ظروف به نمايش درآمده به ۳ دسته‌ ظروف قاجار، پهلوي دوم و ظروف اهدايي تقسيم شده‌اند.

موزه‌ آب گنجينه‌ آب موسسه‌اي است فرهنگي که براي جمع‌آوري، نگه‌داشت، نمايش و حفظ و احياي ميراث گذشتگان در بخش‌هاي مرتبط با آب از جمله استحصال، انتقال، توزيع و بهره‌برداري فعاليت مي‌کند. گنجينه‌ آب سعدآباد در جنوب شرقي کاخ سبز و در غرب ساختمان تشريفات رياست جمهوري احداث شده و حدودا ۲۶۷۰ مترمربع مساحت دارد و از ۳ بخش تشکيل شده است: ساختمان اصلي ۲۰۰ متر مربع؛ ساختمان جنبي ۷۰ متر مربع؛ فضاي باز ۲۴۰۰ متر مربع. اين موزه ۴ گالري نمايشگاهي در ساختمان اصلي و يک گالري نمايشي در ساختمان جنبي دارد. مواردي که در ساختمان اصلي به آن پرداخته شده به شرح ذيل است: ماکت‌هايي از آثار و ابنيه قديم و شاخص مرتبط با آب مانند سد قوسي کريت طبس و کمايستان خراسان؛ نمايش اسناد مربوط به آب از قبيل حقابه‌ها، دفترهاي محاسبات ميراب‌ها، وقف‌نامه‌ها، لوح محاسبه قنات و ديگر دست‌نوشته‌هاي مربوطه؛ نمايش وسايل سنتي آب از قبيل وسايل حفر قنات، چاه، گونياي چوبي، قرقره، کوزه‌ي سفالي، مشربه، روغن‌دان، خمره، زاويه‌سنج و...؛ وسايل اندازه‌گيري آب شامل چارچوب رقم، پيمانه‌هاي آبي، ساعت آبي و ...؛ وسايل شيب‌سنجي قنات مانند تراز چوبي، تراز شيشه‌اي و... با توجه به اهميت ابزار مهندسي آب در اين بخش در يکي از سالن‌ها وسايل مهندسي آب به نمايش گذاشته شده، همچنين دو سالن يکي به ظروف سفالي و ديگري به ظروف لعابي و فلزي مرتبط با آب اختصاص داده شده است. در ساختمان جنبي موارد ذيل نمايش داده مي‌شود: نمايش ماکت از سدهاي ساخته شده و در دست احداث جديد؛ تهيه و نمايش حرکات مثبت و سازنده دست‌اندرکاران صنعت آب؛ در نظر گرفتن سالني جهت نمايش با امکانات اسلايد، ويدئو پروژکشن و امکانات سمعي و بصري. ويژگي فضاي باز گنجينه‌ آب استفاده از فضاهاي باز در گنجينه آب براي نمايش مدل‌هاي زنده تاسيسات آبي جديد و قديم چون سدها، کانال‌هاي آبرساني، آب‌انبارها، آسياب‌ها و موارد مشابه ديگر است. موزه‌ خط و کتابت ميرعماد موزه‌ خط و کتابت ميرعماد در يکي از بناهاي قديمي مجموعه‌ سعد آباد قرار دارد. بناي موزه احتمالا متعلق به اواخر قرن ۱۳ و اوايل قرن ۱۴ هجري قمري است. در موزه‌ فوق بخش‌هاي زير وجود دارد: خطوط قبل از اسلام؛ خطوط اسلامي؛ خطوط تفنني؛ اشياي کاربردي؛ نسخ خطي. باغ موزه باغ موزه‌ سعدآباد بيش از ۷۰درصد مجموعه ۱۱۰ هکتاري را به خود اختصاص داده است. اين باغ در امتداد رودخانه‌ دربند از شمال به جنوب کشيده شده است و پوشش گياهي متنوع شامل جنگل‌هاي طبيعي، گونه‌هاي متنوع سوزني‌برگ و پهن‌برگ زينتي دارد. بسياري از اين گونه‌هاي زينتي، نادر و غير بومي بوده که در زمان‌هاي مختلف به ايران وارد و براي تزئين در اين محل کاشته شده‌اند و به لحاظ کمياب بودن، قدمت و زيبايي به‌عنوان يک جاذبه‌ گردشگري طبيعي در کنار بناهاي تاريخي محسوب مي‌شوند. موزه‌ آشپزخانه‌ سلطنتي آشپزخانه‌ مخصوص سعدآباد به مساحت ۸۰۰ مترمربع در قسمت مرکز مجموعه، جنب رودخانه‌ دربند قرار دارد. تاريخ ساخت بنا در زمان پهلوي دوم است. اين بنا شامل دو طبقه‌ همکف و زيرزمين است و صرفا آشپزخانه‌ مخصوص کاخ سفيد (ملت) بوده است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي به مدت طولاني از اين مکان به‌عنوان انبار مرکزي سعدآباد استفاده مي‌شد. اين بنا پس از گذشت ۳۲ سال مجددا احيا و به کاربري گذشته‌ خود، يعني موزه‌ آشپزخانه سلطنتي تبديل شد و گشايش يافت. موزه جديد يک سالن اصلي دارد که ۴ اتاق با عنوان‌هاي اتاق نمايش اسناد مکتوب و تصويري مرتبط با موضوع، اتاق سردخانه، اتاق کارکنان آشپزخانه و اتاق ظروف را در برگرفته است. موزه‌ اتومبيل‌هاي سلطنتي اتومبيل‌هاي سلطنتي مورد استفاده خاندان پهلوي که پس از فروپاشي رژيم طاغوت تاکنون بلا استفاده بوده و در واقع به دست فراموشي سپرده شده بودند، اکنون پس از ۳۱ سال، بعد از بازسازي، در قالب اولين موزه‌ اتومبيل‌هاي سلطنتي در معرض بازديد علاقه‌مندان قرار دارند. موزه‌ سلاح‌هاي دربار موزه‌ سلاح‌هاي دربار در شمالي‌ترين نقطه‌ مجموعه‌ سعدآباد قرار دارد و ساختمان آن پيش از انقلاب اسلامي محل سکونت غلامرضا پهلوي، برادر محمدرضا، بوده است. اين موزه دربرگيرنده‌ بيش از ۷۰ قلم اسلحه‌ گرم از نوع شکاري، جنگي، کمري و ملزومات آنها است. تعدادي از سلاح‌هاي اين مجموعه اهدايي شخصيت‌هاي مهم سياسي و نظامي ديگر کشورها به محمدرضا پهلوي است. موزه سلاح‌هاي دربار چهار سالن نمايش دارد که در سالن اول طپانچه‌هاي متعلق به دوره‌ قاجار با تزيينات عاج و صدف به نمايش گذاشته شده‌اند و در سالن‌هاي ديگر تفنگ‌هاي سرپر قديمي با تزيينات عاج و فلز، باروت‌دان‌هاي چرمي و فلزي و نيز سلاح‌هاي مربوط به دوره‌ پهلوي همراه با فضاسازي تاريخي در معرض ديد بازديدکنندگان قرار گرفته‌اند . از ديگر آثار به نمايش در آمده مي‌توان از کلاه‌هاي نظامي و مدال‌هاي متعلق به دوره‌ پهلوي نام برد. مرکز برنامه‌ريزي بازديد هدفمند کودکان و نوجوانان ساختمان اين مرکز از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ محل اقامت تابستاني ليلا، دختر کوچک محمدرضا پهلوي، بوده و در حال حاضر به مرکز برنامه‌ريزي بازديد هدفمند کودکان و نوجوانان تغيير کاربري داده است . موزه‌ برادران اميدوار موزه‌ برادران اميدوار در بخش شمال‌غربي مجموعه واقع شده و بناي آن متعلق به دوره‌ قاجار است. اين موزه شامل ۴ اتاق با نماي آجري قرمزرنگ و گچ‌بري‌هاي زيبا است که کالسکه‌خانه و استراحتگاه سورچي‌ها بوده است. ساختمان پس از انقلاب اسلامي در سال ۱۳۸۱ شمسي مرمت و بازسازي و در سال ۱۳۸۲ به نام اولين جهانگردان ايراني افتتاح شد. موزه‌ نظامي بناي موزه‌ نظامي مربوط به دوران رضاخان بوده که شهرام، پسر اشرف، آن را بازسازي و احياء کرد و به نام کاخ شهرام معروف است. بخش‌هاي مختلف موزه عبارت‌اند از: سالن پوشاک ادوار مختلف ارتش ايران؛ سالن سلاح‌هاي سرد؛ سالن مدال و نشان‌هاي ارتش و سلاح‌هاي گرم اهدايي به سران ارتش؛ سالن سلاح‌هاي سبک و سنگين؛ سالن سلاح‌هاي خارجي با قدمت طولاني. موزه‌ استاد فرشچيان ساختمان موزه استاد محمود فرشچيان بنايي قاجاري با وسعتي در حدود ۶۰۰ مترمربع است که براي مدتي محل اسکان رضاشاه به همراه همسر چهارمش ملکه عصمت بوده است. اين موزه در حال حاضر بيش از ۵۰ اثر نگارگري استاد را در خود جاي داده که نوازشگر چشم هر بيننده‌اي است. اين موزه در سال ۱۳۸۰ افتتاح شده است. موزه‌ استاد حسين بهزاد پيرو قراردادي که بين سازمان ميراث فرهنگي و پرويز بهزاد (پسر استاد حسين بهزاد) منعقد شد، ۲۸۹ اثر از آثار «مينياتور» استاد حسين بهزاد در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار گرفت و مقرر شد که موزه‌اي با نام «موزه استاد بهزاد» براي حفظ، نمايش و پژوهش در آثار اين هنرمند گران‌قدر افتتاح شود. به همين جهت ساختماني در مجموعه‌ سعدآباد در نظر گرفته شد که اين بنا در اواخر دوره‌ قاجار ساخته شده است. اين بنا در سال ۱۳۷۲ پس از انتخاب و تغيير کاربري آن با ايجاد تغييرات در فضاي داخلي رسما در ۲۸ ارديبهشت ۱۳۷۳ به مناسبت صدمين سالگرد تولد استاد حسين بهزاد در روز جهاني موزه‌ها افتتاح شد. موزه‌ پوشاک سلطنتي ساختمان فعلي موزه‌ پوشاک سلطنتي، در واقع کاخ تابستاني شمس، خواهر تني محمّدرضا پهلوي، است که در زمان سلطنت رضا شاه ساخت آن آغاز شد. اين کاخ با مساحتي در حدود ۲۶۰۰ مترمربع شامل دو طبقه و يک زير‌زمين است که در شمال مجموعه‌ سعدآباد در مجاورت درب شمالي دربند با معماري تلفيقي ايراني و اروپايي ساخته شده است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، اين ساختمان براي موزه‌ مردم‌شناسي در نظر گرفته و در اسفند ماه ۱۳۷۳ افتتاح شد. در بهمن ماه سال ۱۳۸۸ موزه تغيير کاربري داده و با عنوان تاريخ معاصر و سپس موزه‌ پوشاک سلطنتي فعاليت جديد خود را آغاز کرد. اين مجموعه شامل عکس و پوشاک برخي از اعضاي خانواده‌ پهلوي به خصوص فرح ديبا، محّمدرضا پهلوي، اشرف و شهناز پهلوي است. همچنين برخي از اشياء تزييني مربوط به دوره‌ پهلوي دوّم در گوشه و کنار موزه به نمايش گذاشته شده است. موزه‌ هنرهاي زيبا يکي از بناهاي باشکوه مجموعه‌ سعدآباد، ساختمان موزه‌ هنرهاي زيبا است که در جنوبي‌ترين نقطه‌ سعدآباد واقع شده است. اين موزه سه طبقه با ۳۶۰۰ متر زير بنا دارد. ساختمان اين عمارت مربوط به زمان رضاشاه است که به دليل استفاده از سنگ‌هاي مرمر سياه در بناي آن به کاخ اسود معروف بوده است. هم اکنون طبقه‌ همکف به ۱۹ اثر از آثار نقاشان معاصر ايراني اختصاص دارد. نقاشاني چون سهراب سپهري، حسين محجوبي، فرامرز پيل‌آرام، حسين زنده‌رودي، پروانه اعتمادي، نصرالله افجه‌اي و… در طبقه‌ اول موزه، نقاشي‌هاي زيبايي از نقاشان اروپايي به نمايش درآمده‌اند که در فاصله‌ قرن ۱۷ تا ۲۰ ميلادي ترسيم شده‌اند . از جمله نقاشان معروف اروپايي که آثاري از آنان در موزه‌ هنرهاي زيبا به معرض نمايش گذاشته شده مي‌توان سالوادر دالي، جان فردرينگ هرينگ، پيتر گراهام، ايوانويچ شيشکين، فرانسوا موزن و ژول برتون را نام برد. در طبقه‌ دوم موزه، آثار نقاشي هنرمندان ايراني از دوره‌ صفويه تا قاجار به نمايش گذاشته شده است. در اين موزه ۸ اثر نفيس نيز از کمال‌الملک ارائه شده است. موزه‌ هنر ملل موزه‌ هنر ملل که بخشي از مجموعه‌ کاخ موزه ملت است، در گذشته موزه‌ هنري فرح پهلوي بوده که مورد استفاده‌ او و اطرافيانش قرار مي‌گرفت. مجموعه آثار اين موزه از سراسر جهان خريداري شده يا اهدايي هستند. کاخ موزه ملت کاخ سفيد بزرگ‌ترين کاخ مجموعه‌ سعدآباد است که به علت رنگ سفيد نماي آن به اين نام شهرت يافته است. اين بنا، علاوه بر آنکه به امور اداري و تشريفاتي اختصاص داشته، اقامتگاه تابستاني شاه و همسرش نيز بوده است. کاخ سفيد در زميني به مساحت ۲۱۶۴ مترمربع در دو طبقه و زيرزمين با زيربناي حدود ۵۰۰۰ مترمربع بنا شده است. در اين طبقات، ۵۴ واحد مختلف از جمله ۱۰ تالار بزرگ تشريفاتي وجـــود دارد کــه مکان پذيرايي رسمي شاه بوده است. وسيع‌ترين تالار کاخ، سفره‌خانه‌اي به وسعت ۲۲۰ مترمربع است. کاخ موزه‌ سبز کاخ شهوند که اکنون کاخ موزه‌ سبز ناميده مي‌شود، يکي از زيباترين کاخ‌هاي موجود در کشور است. اين کاخ از سال ۱۳۰۷ محل اقامت رضاخان بود. کاخ موزه‌ سبز، در نقطه‌اي مرتفع در شمال‌غربي مجموعه سعدآباد قرار دارد. در نماي خارجي اين کاخ از سنگ‌هاي سبز معدني کمياب خمسه‌ زنجان استفاده شده و وجه تسميه کاخ نيز به همين سبب است. با کانال تلگرامي «آخرين خبر» همراه شويد