ابنیه/ مسجد گوهرشاد، شاهکار هنری عصر تیموری
کجارو/ مسجد جامع گوهرشاد مشهد از مساجد مشهور ايران و جهان اسلام است و يادگاري ماندگار از هنر قدسي معماري عصر تيموري است. مسجد گوهرشاد که يکي از مساجد اصيل تاريخ معماري ايراني-اسلامي محسوب مي شود، به دستور گوهرشادآغار، دختر امير غياث الدين، همسر شاهرخ تيموري و در دوران استانداري پسرش بايسنقرميرزا، در ۷۹۴ شمسي در ضلع جنوبي حرم امام رضا در مشهد ساخته شد. اين مسجد که از مساجد چهارايواني است، معماري زيبايي دارد و وسعت کل مسجد حدود نه هزار و چهارصد و ده مترمربع است. مسجد از شمال به رواق دارالسياده و دارالحفاظ، از جنوب به صحن قدس، از شرق به رواق در دست احداث امام خميني و از غرب به بست شيخ بهايي محدود شده است. مسجد گوهرشاد، وسيعترين مسجد در مجموعه آستان قدس رضوي است و مساحت صحن آن ۲۸۵۰ مترمربع است. اين صحن از نظر قدمت، کهنترين صحن است و در جنوب حرم مطهر امام رضا احداث شده است. بانو گوهرشاد از زنان نامدار عصر تيموري بود که بسيار مورد توجه امير وقت قرار داشت و در امور مملکتي مشورت داده مي شد. نام وي در دو محل از بناي مسجد، يکي در بالاي در ورودي ايوان دارلسياده و ديگري در کتيبه ايوان مقصوره با خط زيباي شاهزاده بايسنقر ميرزا با کاشي معرق بهعنوان باني مسجد نگاشته شده و به يادگار مانده است. معمار مسجد گوهرشاد قوامالدين بن زينالدين شيرازي، معمار معروف عصر تيموري بود. معماري مسجد برگرفته از شيوه اسلامي-ايراني است و در ساخت آن از آجر و گچ استفاده شده است. مسجد گوهرشاد داراي يک صحن، چهار ايوان و يک گنبد فيروزه اي و دو گلدسته زيبا و ۷ شبستان است و به جهت قدمت تاريخي، سبک معماري و زيباييهاي هنري يکي از مهمترين آثار تاريخي مشهد و صنعت معماري ايران اسلامي است که زائران زيادي را به سمت خود ميکشد. مسجد گوهرشاد يکي از جاذبههاي تاريخي-فرهنگي و مذهبي است که بسيار مورد علاقه جهانگردان و متخصصين معماري و تاريخ و هنر است. با اينکه ششصد سال از تاريخ ساخت مسجد ميگذرد، اما استحکام و ماندگاري مسجد نشان از عظمت و قدمت آن ميدهد. مسجد بارها در دورههاي مختلف تاريخي که جنگ در مشهد بود، مثل حمله ازبکان، آسيب ديد، اما توسط شاه عباس صفوي تعمير شد. در دورههاي بعد نيز مسجد به دليل وقوع زلزله در مشهد، آسب ديد که در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفته و آسيبهاي آن برطرف شد. اين مسجد از لحاظ بنا و کاشيکاري ممتاز است و تمام در و ديوارهاي آن مزين به اسماء جلاله، آيات قرآني، احاديث و شعر، مدح ائمه اطهار است و با خط ثلث، نستعليق، کوفي و بنايي خطاطان بزرگ مثل بايسنقر و امامي اصفهاني ترميم شده است. تصوير زير مربوط به بخشي از کاشيکاريهاي مسجد است. داخل مسجد گوهرشاد ايوان ها ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد داراي سردرهاي بلندي است که بهصورت قرينه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار گرفته و بزرگترين آن، در ضلع جنوبي صحن قرار گرفته است که ايوان مقصوره نام دارد. ايوان ۳۵ متر طول با عرضهاي مختلف است. در انتهاي ايوان مقصوره محراب زيبايي قرار دارد و حاشيه اطراف آن با کتيبه مرمت شده با کاشيهاي معرق به آيتالکرسي تا الي النور مزين است و پايههاي داخلي ايوان با سنگهاي مرمر سفيد زينت شده است. در سمت راست محراب، منبر صاحبالزمان قرار دارد که منبري قديمي است و در سال ۱۲۴۳ هجري قمري ساخته شده است. روي منبر منبتکاري شده و از چوب گلابي و گردو و بدون ميخ فلزي ساخته شده و در سال ۱۳۲۰ شمسي مرمت شده است. ايوان ساده ايوان شمالي در قرينه با ايوان مقصوره رو به قبله است. اين ايوان به رواق دارالسياده متصل است. در پيشاني ايوان، کتيبهاي معرق با متني مرقم به خطي زيبا از مرمت عهد شاه عباس صفوي سخن ميگويد. همچنين کتيبههايي در پيشاني کفشداري ۱۱ و ۱۲ و پيشاني ايوان هست که داراي سورههاي قرآني هستند و با خط محمدرضا امامي اصفهاني نوشته شده و جلوههايي زيبا را به نمايش گذاشتهاند. ايوان شرقي سومين ايوان، ايوان شرقي مسجد است که در گذشته به ايوان حاج حسن مشهور بوده است. اين ايوان به رواق امام خميني متصل است. در داخل ايوان و در ضلع شمال و جنوب به قرينه ۳ طاق در قسمت فوقاني وجود دارد و در کتيبه پيشاني ايوان و در دو طرف پايه ايوان و پيشاني محراب و در سقف ضربي در سنگ مرمر به خط کوفي معقلي در کاشي نوشتههايي به چشم ميخورد. ايوان غربي ايوان چهارم، ايوان غربي است که در گذشته متصل به بازار بوده و اکنون با دري بزرگ که در وسط ايوان واقع شده و موسوم به درب سنگي است، مسجد با بست شيخ بهاالدين عاملي مرتبط ميشود. در گذشته نام اين ايوان، ايوان آب بوده و کانال عبور آب به داخل مسجد در زير ايوان بوده است. در داخل اين ايوان نيز رو و پشت به قبله (شبيه ايوان شرقي) ۳ طاق بنا شده و در پيشاني ايوان و در ضربي سقف و در وسط پايههاي ايوان به خط بنايي سورههايي از قرآن کريم مرقوم است. تصوير زير بخشي از ايوان مقصوره است. شبستان ها همه شبستانهاي مسجد، بهصورت قرينه در اطراف ايوانها ساخته شده است. اين شبستانها با پايههاي قطور و سقف ضربي و به سبک معماري سنتي مساجد ايران کلاف شدهاند و بارها مورد مرمت قرار گرفتهاند، اما اکنون همان سبک و سياق قديمي را در خود محفوظ دارند. اين شبستانهاي هفتگانه در دورانهاي مختلف با نامهاي گوناگون ناميده شدهاند. شبستان گرم: اين شبستان در ضلع شرقي مسجد بين ايوان شرقي و ضلع شمالي مسجد قرار دارد که حاشيه شمالي اين شبستان مسير ارتباطي ميان مسجد و رواق متصل به صحن آزادي است. اين شبستان محل عبادت مردانه است. -شبستان تبريزي: واقع در ضلع جنوبي، بين ايوان مقصوره و رواق امام خميني است. يکي از نامهاي اين شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است. سردر شبستان گوهرشاد شبستان نهاوندي: شبستاني است بزرگ که در ضلع جنوبي مسجد و بين ايوان مقصوره و بست شيخ بهاءالدين عاملي و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط شيخ علي اکبر نهاوندي، محدث مشهور به اين نام معروف شده است. شبستان سبزواري: شبستان کوچکي در جنوب ايوان شرقي است. اين شبستان از شرق به رواق امام خميني و از شمال با حد فاصل يک راهرو به ايوان شرقي و از غرب به صحن مسجد محدود ميشود. شبستان ميلاني: در ضلع غربي مسجد، بين ايوان غربي و راهرو متصل به بست شيخ بهاءالدين قرار دارد. شبستان نجفآبادي: قبلا به شبستان امام جمعه معروف بود، در ضلع غربي مسجد، بين ايوان غربي و راهرو متصل به کفشداري ۱۳ و ۱۴ واقع شده است. شبستان علوي يا آفتاب: در ضلع شمالي بين راهروي قسمت شمالي و رواق دارالسياده و مدرسه پريزاد قرار دارد. به جز شبستان گرم که محل عبادت مردانه است، ديگر شبستانها بنا به ضرورت، محل برگزاري جلسات قرآن، مراسم هاي عزاداري و جشن و... است. ايوان مقصوره و ايوان متصل به دارالسياده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانهروز، محل اجراي نماز جماعت و سخنراني و مراسم ميباشد. مجموعه مسجد گوهرشاد هماکنون با هشت ورودي کوچک و بزرگ به ديگر بخشهاي حرم رضوي متصل است که سه در ورودي در ضلع غربي مسجد را به بست شيخ بهاءالدين و سه ورودي در ضلع شمالي مسجد را به حرم و دو ورودي در ضلع جنوبي مسجد را به صحن قدس مرتبط ميسازد. با سفر رضاشاه به ترکيه، تلاش وي براي تغيير مباني مذهبي و روشهاي شرقي و سنتي مردم ايران شدت گرفت. دولت دستور تغيير لباس و استفاده از کلاه شاپو را صادر کرد که علما و مراجع را به شدت متأثر کرد. آيتاللّه حاج آقا حسين قمي و آيتاللّه سيد يونس اردبيلي، طي جلسات متعدد به اين نتيجه رسيدند که تغيير لباس به برداشتن حجاب منتهي خواهد شد. آيتاللّه قمي تصميم گرفت به تهران رفته و با رضاخان وارد مذاکره شود. با ورود وي به شهر ري، پليس محل سکونت را محاصره کرد. با انتشار خبر دستگيري آيتاللّه قمي، احساسات مردم در مشهد جريحهدار شده و اجتماعي عظيم با حضور بزرگان مشهد در مسجد گوهرشاد شکل گرفت. در آنجا خطبا و از جمله شيخ محمدتقي بهلول به منبر رفتند و مردم را به مقاومت دعوت کردند. پس از چند روز، سرانجام صبح جمعه بيستم تير ۱۳۱۴ شمسي نيروهاي نظامي، اطراف مسجد را محاصره کردند و در بيست و يکم تير مقاومت مردم در مسجد گوهرشاد منجر به خشونت و کشتار شد. اين اثر زيباي تاريخي، نشاندهنده اوج اعتلاي هنر ايراني-اسلامي در دوره تيموريان است. هنر و معماري دروه تيموري در اين اثر موج ميزند. اين مسجد ميتواند از لحاظ هنر معماري براي گردشگران بسيار جذاب و چشم نواز باشد. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در تلگرام https://t.me/akharinkhabar آخرين خبر در ويسپي http://wispi.me/channel/akharinkhabar آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar