در محضر بزرگان/ نشانه های "فروتنی" و حدومرز آن از زبان ائمه معصومین(ع)

افکار خبر/ يکي از موضوعات علم اخلاق اسلامي است که بيشتر خصلت هاي پسنديده از اين سرمايه بزرگ سرچشمه مي گيرند. مرحوم نراقي در معراج السعادة، در تعريف تواضع مي گويد: تواضع، عبارت است از شکسته نفسي که نگذارد آدمي خود را بالاتر ازديگري ببيند و لازمه آن، رفتار و گفتاري است که دلالت بر احترام ديگران مي کند. تعبير به فروتني در فارسي دقيقا همين معنا را مي رساند و اين مسئله از خلال گفتار و رفتار انسان ها نمايان مي شود. معنا و مفهوم حقيقي تواضع آن است که انسان در مقايسه با ديگران، امتياز و برتري ويژه اي براي خويش قائل نشود. وجود چنين حالتي در فرد، باعث مي شود که ديگران را بزرگ و گرامي بدارد. زماني که آدمي دريابد فروتني او براي برادران مؤمنش، فروتني براي خداست، احساس سربلندي و عزت مي کند. حضرت علي عليه السلام اين ويژگي مؤمن را با کلماتي زيبا چنين توصيف مي کند: «نرم خو و مهربان است، از صخره سخت تر و از بنده ذليل تر است». مرحوم فيض کاشاني مي گويد: اين فضيلت اخلاقي مانند ديگر صفات اخلاقي، داراي افراط و تفريط و حدوسط است. حد افراط، تکبر و حد تفريط، پذيرش ذلت و پستي و حدوسط آن تواضع است. آنچه ستايش شده است و فضيلت محسوب مي شود، همان کوچکي کردن بدون پذيرش ذلت و پستي است. در روايتي از امام رضا عليه السلام آمده است که از ايشان پرسيدند: حد تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد، متواضع محسوب مي شود، چيست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلي دارد. يکي از آن مراحل، آن است که انسان قدر و موقعيت نفس خويش را بداند و خود را در آن جايگاه قرار دهد. با مردم آن گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند. اگر بدي ديد، آن را با خوبي جواب دهد. خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد... نشانه هاي فروتني چيست؟ فروتني يکي از ويژگي هاي بسيار ارزشمند است که آدمي را محترم و محبوب دلها مي کند و در دين اسلام هم سفارش زيادي بر آن شده است. تکبر و خود برتربيني دوستي را تباه مي کند؛ انسان متکبر همواره و هميشه عبوس و اخمو و بدمعاشرت است و هيچ چيز مانند تواضع و فروتني نهال دوستي و برادري را در دل‌ها نمي‌نشاند، زيرا انسان فروتن محبوب دلها و مقرب مردم است و بي شک دوستي براي آن که رشد کند و به بار بنشيند نيازمند زمينه است و اين زمينه فروتني است. فروتني نه علم است که خوانده شود و نه نظريه که حفظ گردد، بلکه هنري است که احتياج به تمرين دارد شناخت اصول و روش آن وقت زيادي نمي‌برد، اما براي آن که عملاً آن را فرا گيريم و بخشي از رفتار ما بشود به زمان زيادي احتياج داريم. منظور از فروتني چيست؟ و حد و مرز آن کدام است؟ امام علي(ع) اين ويژگي انسان مومن را با کلماتي دلکش و زيبا توصيف کرده است. آنجا که در وصف مومن مي‌فرمايد: "نرمخو و مهربان است از صخره سخت تر و از بنده ذليل تر است." بنابراين فروتني مطلوب، افتادگي برخاسته از جاني سخت تر از صخره است نه ذلتي آميخته به احساس کمبود و ناتواني و نياز به ديگران. البته افرادي هستند که از فروتني مردم در برابر خود احساس غرور مي‌کند؛ اينان احتمالاً احساس مي کنند که عملاً از ديگران برترند و بزرگترند و به همين دليل خود را شايسته فروتني مردم مي‌دانند، اما اسلام اين حالت برتري جويي را در رفتار با مردم نمي‌پذيرد و از ما مي‌خواهد که هر نوع فروتني برنيامده از عزت و سربلندي را به دور افکنيم. فروتني منزلت انسان را در ميان مردم بالا مي‌برد و موجب زياد شدن عزت و شرف انسان در ميان مردم مي شود، اما تکبر، فرد را مبغوض و منفور مي کند و چيزي بر او نمي‌افزايد. چنان که پيامبر(ص) فرموده است "متکبر منفورترين مردم است". (بحارالانوار) تفاوت زيادي است ميان فروتني برخاسته از موضع قدرت و فروتني ناشي از ضعف است؛ فروتني نوع دوم يعني ذلت همراه با احساس کوچکي، پستي و حقارت است. فروتني حقيقي عبارت است از خضوع برخاسته از احساس احترام نسبت به ديگران. زماني که انسان احساس مي‌کند بنده خوب خداوند است و فروتني او براي برادران مومنش فروتني براي خداست، در حقيقت احساس عزت و سربلندي مي کند. اميرمومنان(ع) فرموده است: "کليد شرف فروتني است". يکي از نشانه‌هاي فروتني اين است که به ديگران اجازه ندهيم در برابر ما اظهار ذلت و خواري کنند. از نشانه‌هاي ديگر تواضع اين است که رفتاري چون ديگران داشته باشيم، چرا که انسان‌ها با يکديگر هيچ تفاوتي ندارند تمايز حقيقي فقط در ايمان است. فروتني را بايد از پيامبر اسلام(ص) آموخت چون آن حضرت الگو و اسوه ما در زندگي است. ايشان با فروتني بسيار خويش نه تنها نسل هم روزگار خود، بلکه همه بشريت را واداشت تا به او به ديده احترام بنگرند و حرمتش نهند. آن حضرت موجب زحمتي نمي‌شد، نرمخو بود، بزرگوار، خوشرفتار و گشاده‌رو، پيوسته شاد بود، بي‌ آن که بخندد و اندوهگين بود بي آنکه ترشرويي کند؛ در عين انعطاف پذيري دور انديش بود. فروتن بود اما نه خوار و حقير، بردبار بود اما مقاوم و تسليم ناپذير، ارزش و عظمت تواضع او از اين رو بود که اشرف قوم خود و پاک‌ترين و متواضع‌ترين آنها بود. قرآن در سوره نحل آيه ٢٢ مي‌فرمايد: "ان الله لا يحب المتکبرين" خداوند متکبران را دوست ندارد. خداوند تکبر و خود بزرگ بيني را دشمن مي دارد زيرا همچنان که تواضع زمينه دوستي را تشکيل مي‌دهد کبر زمينه پراکندگي و جدايي را به وجود مي‌آورد. علت حقيقي تکبر دو چيز است: ١- احساس بزرگي و برتري جويي که اين نوع افراد اندک هستند. ٢- احساس حقارت و خواري؛ کسي که از اين احساس برخوردار است سعي مي کند با تحميل کردن خود بر ديگران آن را جبران کند. اما تواضع و فروتني برآمده از احساس سربلندي و عزت است. حکايت تواضع؛ دو عالم بزرگوار ميرداماد و شيخ بهائى، همراه يکى از سلاطين صفويه، سوار بر اسب و از شهر خارج شدند. ميرداماد قدرى چاق بوده. لذا اسبش کندتر حرکت مى ‌کرده است. در نتيجه بين وى و شيخ بهائى فاصله مى ‌افتد. شاه به وى نزديک مى‌ شود و مى ‌گويد: شيخ بهائى جلو مى ‌رود و به ما اعتنا نمى ‌کند معلوم مى ‌شود که به خودش مغرور است. ميرداماد پاسخ مي دهد.: نه: اينگونه نيست علت آن است: اسبى که ايشان سوار شده به شور و نشاط آمده است از اين که عالمى مانند شيخ بهائى را حمل مى ‌کند. لذا تند گام بر مى ‌دارد. خلاصه فصلى در تعريف شيخ بهائى بيان مى ‌کند. سلطان رفته رفته خود را به شيخ بهائى نزديک مي کند و مى ‌گويد: ميرداماد از ما عقب مى ‌ماند و کند حرکت مى ‌کند. به ما بى اعتناست. مثل اينکه ايشان خودش را از شما بالاتر مى ‌پندارد. شيخ بهائى مى ‌فرمايد: آن اسب که کندتر حرکت مى‌ کند و عقب مى‌ ماند حق دارد. زيرا دريايى از علم را حمل مى ‌کند ايشان هم فصلى در عظمت ميرداماد صحبت ميکند. سلطان صفوى تعجب مى ‌کند که چگونه دو نفر عالم اين همه نسبت به هم خلوص و تواضع دارند و تا اين اندازه صميمانه به فضيلت يکديگر اعتراف مى ‌کنند. برگرفته از کتاب: آينه داران حقيقت ص ٤٤١ همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در تلگرام https://t.me/akharinkhabar آخرين خبر در ويسپي http://wispi.me/channel/akharinkhabar آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar