باغ شاهزاده ماهان؛ نماد زیبای معماری ایرانی
کجارو/ باغ شاهزاده ماهان که با نبوغ بنيانگذاران آن، از زيبايي طبيعي مناطق اطراف خود بيشترين بهره را برده است، در چهار فصل سال با زيباييهاي منحصربهفرد و چشمنوازش هر بينندهاي را مجذوب خود ميکند. شهر ماهان در ۳۵ کيلومتري جنوب شرقي شهر کرمان واقعشده اين شهر به دليل قرار گرفتن در دامنه کوههاي جوپار و پلوار از خوش آب و هواترين مناطق استان کرمان است. بخش ماهان در دامنه غربي کوههاي پلوار و سيرچ و شمال شرقي کوه جوپار واقعشده است. باغ شاهزاده در دامنه کوه جوپار، در بستري کويري و در فاصله ۶ کيلومتري شهر ماهان در مسير جاده کرمان - بم بناشده است. ارتفاع آن از سطح درياي آزاد ١٨٥٠ متر است. واقع شدن منطقه در مسير عبوري کرمان به بم و در مسير جاده کهن ابريشم از عواملي است که اين محل را براي احداث يک باغ اشرافي مناسب ساخته است. باغ شاهزاده در مکاني جاي دارد که حداکثر استفاده از مناظر بديع داخلي را به صورتي که شرح داده ميشود، امکانپذير ساخته است: در بدو ورود ، به ويژه در طبقه فوقاني، سر در عمارت ورودي به غير از مناظر بيروني باغ، منظره چهارباغ و در جهت عکس آن منظره کوه را نمايان ميسازد. اين مناظر زيبا که به واسطه حرکت آب، حوضها و آبشارها هرکدام به نوبه خود تأکيدي بر محورهاي عمود بر محور اصلي دارند، همزمان با ترتيب نظام گياهي، چشمانداز بينظيري را در داخل باغ ارائه ميدهند. باغ در بستر کوير در ميان ارتفاعات جوپار و پلوار شکل گرفته است. کوههاي پربرف جوپار چشمانداز زيبايي را در محور اصلي باغ ارائه ميدهند که از ويژگيهاي خاص اين منطقه است. مورخان و سياحان قرون اوليه هجري مانند مقدسي، ابن حوقل و بسياري ديگر درنوشتههاي خود بناي ماهان را به آذرماهان که از سوي انوشيروان به حکومت اين منطقه (کرمان و سيستان و بلوچستان) منصوب کرده بود، نسبت دادهاند. بدون شک آذرماهان در آن زمان آبادانيهايي در اين ناحيه ايجاد کرده و ماهان نام خود را از او گرفته است. اين باغ در عصر قاجار در دوران يازدهساله فرمانروايي عبدالحميد ميرزا ناصرالدوله (۱۲۹۸ هـ.ق تا ۱۳۰۹ هـ.ق) احداث شده است. باغ شاهزاده ماهان کرمان يکي از نمونه باغ تختهاي ايراني است که از شرايط مساعد طبيعي بهترين بهره را برده است. وجود خاک حاصلخيز، آفتاب لازم، وزش باد ملايم و نسيم و بالاخره دسترسي به آب (قنات تيگران) امکان ايجاد باغي در اين مقياس را در گسترهاي خشک و بيآب و علف به طرز معجزهآسايي فراهم ساخته است. باغ تخت شاهزاده به مساحت۵/۵ هکتار، داراي شکلي مستطيلي و شيبي در حدود ۶/۴ درصد است که حصاري بلند آن را از جو نامساعد اطراف جدا ميسازد. اين باغ يکبار در سال ۱۳۳۷ (ه.ش) و بار ديگر پس از زلزله سال ۱۳۶۰ (ه.ش) که در آن آسيبهايي ديد، مرمت شد. سپس به وسيله اداره فرهنگ و هنر خريداري گرديد و در فهرست آثار ملي به شماره ۱۰۱۲ به ثبت رسيد. اين باغ هماکنون در اختيار سازمان ميراث فرهنگي، صنايعدستي و گردشگري کرمان قرار گرفته است. منبع حياتي باغ شاهزاده، جريان آبهايي است که از کوههاي اطراف سرچشمه گرفته است. قنات تيگران که از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه ميگيرد، منبع آب اين باغ است. جريان فوق از مرتفعترين سطح وارد باغ گرديده و نظام آبياري طراحيشده باغ را به وجود ميآورد. اين باغ يکي از ۹ باغ ايراني است که در يونسکو ثبت جهاني شده است و اطلاعات آن از طرف يونسکو به ۳۵ زبان ترجمه شده و در نقشه گردشگري اين سازمان بينالمللي قرارگرفته است. موضوع قابل توجه اين است که باغ عمارت بيگلر بيگي (فتح آباد)، باغي مربوط به دوره قاجار است که در ۲۵ کيلومتري شهر کرمان، روستاي اختيارآباد واقع شده است. اين باغ الگوي احداث باغ شاهزاده ماهان است که مرمت و باززندهسازي اين باغ نيز به اتمام رسيده است. معماري باغ بناهاي باغ عبارتاند از: کوشک اصلي يعني سکونتگاه دائمي و يا فصلي مالک که در انتهاي فوقاني باغ قرار دارد. سر در خانه به صورت بنايي خطي در بخش ورودي باغ قرار دارد و در دو طبقه بنا شده است. طبقه بالايي اين بنا داراي اتاقهايي است که براي زندگي و پذيرايي پيشبيني شدهاند. ساير بناهاي خدماتي باغ از حصار اصلي استفاده نموده و به صورت ديواري مرکب، بناهاي مختلف خدماتي را در نقاط مناسب در خود جا داده است. وروديهاي فرعي باغ نيز در دو ضلع طولي پيشبيني شدهاند. طرحاندازي باغ شازده از چشماندازهاي باغ (که از ويژگيهاي اصلي باغ تختها است) به بهترين وجه استفاده کرده است. ديدن رودهاي ممتد در جهت طولي باغ از کوشک اصلي به ساير قسمتهاي باغ و بالعکس از سردر خانه، غناي خاصي به زندگي در باغ ميدهد. چشماندازهاي بيروني باغ که از داخل و يا از بيرون باغ قابلديدن هستند، درنمايش تضاد و کيفيت زيستمحيطي باغ و خارج باغ از نمونههاي کمنظير و منحصربهفردي است که در باغهاي مناطق کويري ايران به چشم مي خورد. نظام هندسي شکل اصلي باغ شاهزاده، مستطيلي با نسبت تقريبي چهار به يک است. طول کلي داخل باغ ٤٠٧ متر و عرض آن ١٢٢ متر است. تقسيمبندي کلي باغ به صورت يک محور طولي و دو کانون (محوطه بناي اصلي باغ در قسمت بالا و محوطه ورودي در قسمت پايين) قابل تشخيص است. محورهاي فرعي به صورت افقي و عمود بر محور اصلي در مرز اختلاف سطحها، کرتها را که شمار آنها در هر طرف هشت عدد است، به وجود آوردهاند. بناهاي باغ به سه دسته تقسيمشدهاند: بناي اصلي در بالاترين سطح باغ قراردارد. بناي سر در خانه در بخش ورودي و ساير بناهاي خدماتي، مماس به ديوار اصلي و خارج از آن واقعشدهاند. سطح بناي بالاخانه ٤٨٧ مترمربع و سطح سردر خانه ٢٣٤ مترمربع و فاصله اين دو از يکديگر ٣٢٥ متر است. سردر خانه از معماري شفافي برخوردار است که امکان رؤيت چندجانبه باغ را ميسر ميسازد. منظري از ارتفاع فوقاني به سمت بالاخانه و پايين کوههاي جوپار (که در فصول مناسب پوشيده از برف هستند) رؤيت ميشود و منظر ديگري به سمت مقابل ورودي باغ در امتداد چهارباغ تا دوردست کوههاي پلوار ادامه مييابد. بناي بالاخانه طويلترين بناي منفرد باغ است که عمود بر محور اصلي و در انتهاي آن قرار گرفته و بخش پاياني محور محسوب ميشود، حال آنکه در پشت آن قسمتي از حياط واقع است اما ازآنجاکه حياط مذکور اهميت حياط اصلي را ندارد، اين حجم از بنا رابطه اصلي را با حياط پشتي قطع ميکند. آب، منبع حياتبخش اين باغ، از بخش فوقاني باغ تامين مي شود. نهر آبي که وارد باغ ميشود در جهت طولي بهگونهاي توزيع ميگردد که علاوه بر آبياري کرتها و مسيرها با استفاده از شيب تند زمين (که از شرايط اوليه باغ تختها است) روي محور اصلي و مياني باغ به صورت نهري وسيع، آبشرهها و آبشارها به عنصر اصلي کيفيتبخش باغ مبدل شده است. در دو انتهاي محور اصلي، يعني در برابر اولين تخت (که بناي اصلي روي آن قرار دارد) و ورودي باغ، دو استخر طراحي شده که سطح وسيع آب، صدا و جهش آب به مطبوعيت باغ ميافزايد. محدوده باغ با ديواري بلند محصور شده است. اين ديوار با بناهايي که در داخل و يا با تصرف بخشي از وسعت بيروني باغ مشخصشده است، باغ را از محيط خارج جدا ميسازد. زمين آرايي تخت باغ و طبقه شدن آن از طريق سطوح کرتها، سطح باغ را در معرض ديد قرار ميدهد و بنابراين رابطه ساده بين نظارهگر و زمين مسطح به صورت غنيتري درميآيد و مشارکت نقش توپوگرافي زمين در فضاي باغ تشديد ميشود. جريان آب به ويژه حوضها، علاوه بر تأکيد محورها و آبنماي سراسري به صورت آبشرهها، سطوح شفافي را روي زمين براي انعکاس ديگر عناصر ارائه ميدهند. درختهاي سايهافکن ويژگيهاي معماري فضاي باغ را تشديد ميکنند. نظم درختکاري، انتخاب مناسب گياهان در ايجاد سايه و يا رنگآميزي متناسب در فصلهاي مختلف به باغ جلوه خاصي بخشيده است. باغ شازده ماهان در اوج کيفيتهاي طبيعي و مصنوعي خود به خاطر دگرگوني شرايط سياسي و اجتماعي دوران، براي مدتي طولاني خالي از سکنه و متروک ماند و دچار آسيبهاي فراواني شد. خرابيهاي واردشده، کليه قسمتهاي باغ را دربرميگيرد. ويرانيها شامل ويراني بناهاي اصلي و همچنين محوطه باز باغ ميشود. اين باغ به دليل ويژگيها و جذابيتهاي تاريخي و ارزشهاي فضايي که دارد، به عنوان يکي از زيباترين باغ تختهاي ايراني مورد توجه دوستداران باغ ايراني است. فضاي داخل باغ در بدو ورود به باغ کل فضا در راستاي محور اصلي و مناظر ارتفاعات جوپار رؤيت ميشود. اين چشمانداز طولاني با حجم بالاخانه در انتها بسته ميشود و با حضور درختان در دو جانب محور که در مواقعي از سال رنگهاي متفاوت دارند، تقويت ميشود. حضور جريان سراسري آب در محور اصلي باغ، آبشارها و صداي آن به تعريف اين محور کيفيت مطلوبي ميدهد. نور و سايه نيز به سهم خود در اين فضاسازي نقش مهمي را ايفا ميکنند. نظام فضايي زمين باغ به خاطر اختلاف سطح حدوداً ٢٠ متري در طول محور اصلي بهطور مناسبي تقسيمبندي شده است. اين تقسيمبندي سطوح که از شيب طبيعي ناشي ميشود، ماهيت باغ تخت ماهان را اعتبار ميبخشد و اثر بسيار زيادي را در طراحي آبنماهاي باغ دارد. آرايش محيط سطوح کف در باغ عمدتاً از مخلوط قلوهسنگ با ملات تشکيل شده است. اين ترکيب در دو محدوده اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسي تزئين شدهاند. از آجر در پلهها و حاشيه باغچهها استفاده شده و سنگ در مرز ميان کرتها با پيادهراهها و ديگر لبهبنديها وجود دارد. مصالح بناهاي باغ عمدتاً آجر و اندود است که درجاهايي مانند سردرخانه توسط کاشي نره مزين شدهاند. بناي بالاخانه کاملا اندود است. ديواره باغ اندود کاهگل است که در نزديکي سر در خانه و بالاخانه به دليل خصوصيت فضايي محوطههاي مذکور به ترکيب آجر و اندود گچ تبديل شده است. باغ شاهزاده ماهان در زمان ساخت خود (دوره قاجار) به عنوان فضايي سکونتگاهي و تفرجگاهي شکل گرفت. دو محوطه وسيع جلوي بالاخانه و سر در خانه که با نردههاي چوبي محصورشدهاند، نشان ميدهد که باغ علاوه بر سکونتگاه محلي براي پذيرايي و تشريفات نيز پيشبيني شده بود. منبع حياتي باغ شازده، جريان آبهايي است که از کوههاي اطراف سرچشمه ميگيرند. قنات تيگران که از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه ميگيرد، منبع آب اين باغ است. جريان فوق از مرتفعترين سطح وارد باغ شده و نظام آبياري طراحي شده باغ را به وجود ميآورد. نظام آبياري در باغ شازده تابع دو اصل است. يکي آبياري گياهان باغ و دوم بهرهبرداري از موجوديت و کيفيتهايي که آب ميتواند در باغ ايجاد نمايد. بررسي وضع اوليه باغ نشان ميدهد که حرکت پلکاني آب در محور مياني تا بيرون از باغ نيز ادامه داشته و در حال حاضر با رواقهايي بازسازي و سنگفرش شده است. دو استخر اصلي باغ در قسمت بالا و ورودي، داراي فوارههايي بودند که آب را تا ارتفاع قابل ملاحظهاي بالا مي برند. گونههاي گياهي انتخاب و آرايش گياهان در باغ شاهزاده ماهان نقش تعيينکنندهاي در هويت باغ دارد. عمده درختان و نباتاتي که در منطقه باغ شاهزاده ماهان ديده ميشوند، به شرح زيرند: ـ درختان هميشهسبز و بادشکن: درختان سوزنيبرگ مانند کاجها، سروها ـ درختان سايهدار: درختان برگپهن مانند نارون وحشي و چتري، زبانگنجشک يا وَن، چنار و سپيدار. اين درختان علاوه بر اين که از نظر ايجاد سايه اهميت دارند در آبوهواي منطقه نيز مقاومت ميکنند. گياهان زينتي: از گياهان زينتي از قبيل سروهاي زينتي پيراکانتا و گونههاي ارس زينتي و شير خشت که در زمستان گلهاي ريز ميدهند. درختان ميوه که در کرتها کاشته شدهاند. درختان ديگر در باغ، بيد، ون، بم، شنگ و کاج هستند. اگر به کرمان سفر کرديد، بازديد از اين منطقه خوش آبوهواي ماهان و باغ تخت زيباي شاهزاده ماهان را از دست ندهيد.