ترین ها/ مسجد جامع عتیق قزوین، از کهنترین مساجد ایران
جام جم/ زماني که تصميم به ايرانگردي ميگيريد، يادتان باشد سرزمين ما داراي يک ويژگي منحصربهفرد است. به اين معنا که شما نه در يک کشور بلکه دريک موزه چند هزار ساله سفر ميکنيد. هر ذره از خاک اين سرزمين گوياي تاريخي است که در نوع خود مانند ندارد و ما بهدنبال سير تحول هنر معماري و آنچه وابسته به آن است، مسجد باشکوه ديگري را هدف قرار دادهايم... پرداختن به مساجد تاريخي ايران و معرفي آنها از آن رو براي ما حائز اهميت است که گذشته از آن جنبه تقدس و روحانيتي که دارند، بهترين شاهد براي تبلور هنر معماري و فرهنگ و تاريخ اين سرزمين کهن هستند. بويژه اينکه برخي از مساجد روي ويرانههاي آتشکدهها و معابد باستاني ساخته شدهاند و ميتوانند منابع جامع و کاملي براي تحقيق باشند. اين بار به قزوين رفته ايم؛ شهري با قدمت بسيار کهن که بهدليل موقعيت جغرافيايي ويژهاي که دارد، بارها بهعنوان پايتخت ايران انتخاب شده است. به قزوين رفتيم و سراغ يکي ديگر از شاهکارهاي معماري ايران؛ مسجد جامع عتيق قزوين. همين ابتدا بايد بگويم مسجد جامع قزوين را کهنترين مسجد جامع ايران ميدانند و به همين دليل نام عتيق و کبير را هم براي آن استفاده ميکنند. از سوي ديگر در مقايسه با ساير مساجد، آن را بزرگترين مسجد جامع ايران هم ميدانند. اين مسجد چيزي کم نداشته وسعت اين مسجد در حدود 3500 متر مربع است و به سبک چهار ايواني ساخته شده. در چهار طرف حياط 4000 متر مربعي مسجد چهار ايوان بلند و در دو طرف آنها رواقهايي طولاني وجود دارد. راه ورودي مسجد از طريق يک هشتي با آجرکاري و راهرويي مستطيل شکل به حياط و صحن ميرسد. در ميان حياط حوضي زيبا قرار دارد. در چهار طرف مسجد چهار ورودي و صحن و ايوانهايي بزرگ ديده ميشود. همانطور که گفتيم در هر طرف ايوان، رواقهايي است که نام امامان جماعت زمان خود نوشته شده. در سمت رواقهاي جنوبي، دو سکو يا صفه يعني طاق هاروني و طاق احمديه ديده ميشود. گنبد مسجد فيروزهاي و منارهها کاشيکاري شده و مرتفع هستند. پيش از اين در دوره ميانه مسجد داراي درهاي بسيار بوده اما امروز تنها دو در باقي مانده و در اصلي درشرق داراي سردري بزرگ و ديدني است. ديدنيترين بخش مسجد بدون شک يکي از ديدنيترين بخشهاي مسجد، آب انبار بزرگ و قديمي آن است. اين آب انبار در دوره صفوي و ظاهرا توسط يکي از امراي شاه سليمان صفوي ساخته شده است. آب انبار ساختمان ساده و بدون تزئين اما باشکوهي دارد. ديوارها 40/2 متر قطر و گنجايشي برابر 1800 متر مکعب آب را دارد. براي رسيدن به شير آب انبار بايد 32 پله سنگي را پشتسر گذاشت. مسجد زيبا موزه زيبا هم دارد در مسجد جامع دو موزه وجود دارد. اولي «موزه سفال و سنگ» که سال 1393 طي مرمت مناره غربي و در شبستان غربي مسجد که از سوي سازمان ميراث فرهنگي، صنايعدستي و گردشگري استان قزوين احداث شد. اين موزه اختصاص به انواع سفالينهها، سنگ نگارهها، کاشي و انواع گچبريهاي تاريخي دارد. و دومي «موزه دريچهها» که در انتهاي راهروي شرقي قرار دارد. اين موزه اختصاص به پنجرهها و درها و ارسيها با قدمت بسيار زياد دارد. طاق هاروني مسجد جامع قزوين مانند بسياري ديگر از مساجد روي يک آتشکده متعلق به دوره ساساني که در ايوانجنوبي مسجد قرار داشته، بنا به دستور هارون الرشيد در حدود سال 192 هجري ساخته شده، اما ظاهرا هارون الرشيد در ساخت اين مسجد تنها نبوده و دو نفر ديگر به نامهاي قاضي ابوالحسن محمد بن زکريا و صاحب بن العباس بن سريح نيز در بنيان مسجد شرکت داشتند و پس ازساخت آن را طاق هاروني ناميدند. حفظ تاريخ با مرمتهاي مکرر مسجد قزوين تا دوران صفويه هرچند بسيار محترم بود، اما فضاي کمي داشت. مسجد در طول تاريخ بارها مرمت و بازسازي شد. مرمت ايوان جنوبي که در جريان حمله مغولان به آتش کشيده شد و خرابيهاي حاصل از يورش افاغنه مهمترين خرابيها و خسارات مسجد بودند. به نظر ميآيد اولين مرمتها در سال 393هجري توسط ابواحمدکسائي و در سال 413 هجري بار ديگر به دستور سالار ابراهيم مرزبان انجام ميگيرد. در حدود سال 509 و قبل از آن گنبد آجري، صحن، مدرسه و چاه خانه و مقصوره خمارتاشي به دستور خمارتاش، وزير سلطان ملکشاه سلجوقي ساخته و پنجکتيبه با خط کوفي و نسخ و ثلث در آن نصب ميشود. مرتبه ديگر ملک مظفرالدين الب ارغون بن تعش در سال 548 يک خلوت خانه رو به قبله براي برگزاري مجالس تفسير و وعظ به مسجد اضافه ميکند. بيشترين تغييرات و بازسازيها در دوره صفويه اتفاق ميافتد. قزوين در دوره صفويه براي مدتها پايتخت بود و پس از انتقال پايتخت به اصفهان نيز همچنان اهميت خود را حفظ کرد. پس دليل توجه و علاقه شاهان صفوي به ساخت بناها و مرمت سازههاي قديمي کاملا روشن است. در دوره شاه تهماسب ايوانها و منارههاي کاشيکاري شده به مجموعه مسجد قديمي افزوده شد. در دوره شاه عباس دوم نيز ايوان جنوبي به ورودي مقصوره خمارتاشي متصل گرديد. ايوان غربي هم در زمان شاه سليمان ساخته شد. در دوره قاجار ايوان چهارم يعني ايوان شرقي به دستور و هزينه ميرزا علي خان اتابک و توسط باقرخان سعدالسلطنه به مسجد افزوده شد. گذشته از اينها، رواق ايوان جنوبي و شبستان زيرزميني نيز توسط سعدالسلطنه ساخته شد. سال 1320 هجري يکي از تجار قزوين به نام حاج محمدعلي، رواقي ديگر در جنوب ايوان غربي ساخت. مقصوره خمارتاشي گفتيم که مقصوره خمارتاشي که به نام طاق جعفري نيز ناميده ميشود، در پشت ايوان جنوبي قرار دارد. اين محوطه داراي طاق نما و يک محراب سنگ مرمر با تزئينات کاشيهاي الوان است. در نزديکي محراب، منبري سنگي با سقفي گنبدي و دوپوشه و آجري ديده ميشود که سطح خارجي آن کاشيکاري است. در دو طرف فضاي زير گنبد دو شبستان معروف به آتشکده قرار دارد. از ويژگيهاي مسجد عتيق وجود يک شبستان زيرزميني در کنار هشت شبستان بزرگ در چهار طرف حياط است. قناتي که هنوز جاري است در ميان حوض بزرگ حياط و ايوان شرقي، آبخورهاي وجود دارد که اگر از پلکان آن پايين برويد به قنات خمارتاش ميرسيد. آب اين قنات با عبور از وسط آبخوره به طرف جنوب شهر رفته در خارج دروازه شاهزادهحسين ظاهر ميشود. در مسجد جامع دو موزه وجود دارد. اولي «موزه سفال و سنگ» که سال 1393 طي مرمت مناره غربي و در شبستان غربي مسجد که از سوي سازمان ميراث فرهنگي، صنايعدستي و گردشگري استان قزوين احداث شد. اين موزه اختصاص به انواع سفالينهها، سنگ نگارهها، کاشي و انواع گچبريهاي تاريخي دارد. و دومي «موزه دريچهها» که در انتهاي راهروي شرقي قرار دارد. اين موزه اختصاص به پنجرهها و درها و ارسيها با قدمت بسيار زياد دارد.