حمام نوبر تبریز؛ از حمامهای منحصر به فرد قاجاری
کجارو/ حمام نوبر نمونهاي از معماري هنرمندانه دوره قاجار است که خوشبختانه از گزند حوادث طبيعي و تاريخي در امان مانده و يکي از ديدنيهاي محبوب گردشگران و دانشجويان رشته معماري است. حمام تاريخي نوبر يکي از جاذبههاي گردشگري شهر تبريز است که از دوران قاجاريه به يادگار مانده است. اين حمام که با نام حمام وزير نيز شناخته ميشود، پس از مرمت به عنوان «اولين سفرخانه سنتي تبريز» آغاز به کرده است. موقعيت جغرافيايي حمام نوبر يکي از بينظيرترين نمونههاي معماري ايراني متعلق به اواسط دوره قاجاريه است که با ۶۹۶ مترمربع زيربنا در ناحيه مرکزي شهر تبريز و در تقاطع خيابانهاي امام خميني و تربيت، روبروي کاخ شهرداري تبريز، واقع شده است. گفتني است اين بنا در آذر ماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. تاريخچه در دوره ايلخاني همانند ساير فعاليتهاي معماري عامالمنفعه حمامهاي بسياري در شهر تبريز و ساير شهرهاي اطراف ساخته شد، ولي ساختمان بسياري از اين حمامها به دليل رطوبت و گرماي زياد و از طرفي زلزله ويرانگر و حوادث تاريخي شهر تبريز در دورههاي مختلف ويران شدند. گفتني است پيشتر و در دوره ايلخاني حمامها بيشتر در کنار کاروانسراها و در اطراف دروازهي شهر قرار داشتند. پس از وقوع زلزله ويرانگر در سال ۱۱۹۴ هجري قمري و تخريب اغلب بناهاي اصلي، باروي جديدي در اطراف تبريز ساخته شده که بنا به اسناد تاريخي بين ۸ تا ۱۲ دروازه داشته است و به احتمال بسيار زياد حمامها نيز به روش قبلي در نزديکي دروازههاي تبريز ساخته شدهاند. از اينرو، قدمت حمامهاي قديمي در تبريز به دوران قاجار و پس از آن ميرسد که حمام نوبر نيز يکي از اين نمونههاي تاريخي بر جاي مانده است. طبق اطلاعات به دست آمده از نقشهها و اسناد قديمي اين حمام قدمتي ۱۴۰ ساله دارد. براي مثال، در نقشه شهر تبريز که پيش از سال ۱۲۴۳ هجري قمري تهيه شده، محل اين حمام در نزديکي دروازه نوبر مشخص شده و در نقشه دارالسلطنه تبريز، از معتبرترين نقشههاي تبريز و متعلق به ۱۲۹۷ هجري قمري، اين بنا با نام «حمام وزير» ثبت شده است. بعدها به تدريج با توسعه تبريز و تخريب دروازه قديمي، بناي حمام نوبر در مرکز شهر قرار گرفته است. سازنده اين حمام معماري به نام بالاکاظم از اهالي قرهآغاج است. معماري حمام نوبر داراي دو بخش اصلي سربينه و گرمخانه است؛ سربينه يا رختکن حمام فضايي بزرگ با قاعده هشت ضلعي است که بخش مياني آن طاقبندي شده و گنبد روي هشت ستون سنگي استوار است. علاوه بر اين، حوضي هشت گوشه نيز در وسط اين بخش قرار دارد که گرداگرد آن با سکوهايي احاطه شده است. بخش گرمخانه نيز داراي طاق و گنبد بزرگي است که به همراه ستونها و سرستونهاي سنگي مقرنسکاري شده سربينه و اجراي کاربندي و ترکيب آجر و کاشي و پوشش معقلي مناسب حمام و همچنين کتيبههاي مصور زيباي ورودي جلوه خاصي به اين بناي تاريخي بخشيدهاند. سالن اصلي حمام داراي چهار پايه سنگي در مرکز سالن است و ستوني بزرگ بخش مرکزي را ميپوشاند. مياندر اين حمام، با قاعدهاي مستطيل شکل، با تغيير زاويه حرکت از سربينه به گرم خانه وصل ميشود. گرمخانه نيز در ميانه فضايي با قاعده مربع با چهارستون هشت وجهي دارد. بر گرداگرد اين بخش ديگر فضاهاي گرمخانه قرار دارد که به سبب بازسازيهاي دوره اخير، صورت اصيل آنها به درستي مشخص نيست. به احتمال زياد ضلع شمالي گرمخانه محل خزينهها بوده است. امروزه تون حمام در پشت اين قسمت باقي است. بناي حمام داراي دو ورودي از خيابانهاي مجاور است. ورودي اصلي به دالاني طويل گشوده ميشود. اين دالان به يک مغازه و در انتها به سربينه حمام منتهي ميشود. ورودي دوم مسيري پلکاني دارد و مانند ورودي اصلي، تنها به حمام اختصاص ندارد و به مغازه و قهوهخانهاي راه پيدا ميکند. دو راه ورودي حمام در دو سوي سربينه واقع است. اين وروديها و درگاه ورودي به مياندر، چنان در سه گوشه سربينه قرار گرفتهاند که مسيرهاي ورود و خروج صورتي منظم و مشخص داشته باشند. از جمله مصالح به کار رفته در بناي حمام ميتوان به آجر، ملات و گچ در جرزها و سقفها و سنگ تراش خورده در ستونها، کفها و آزارهها اشاره کرد. کاربري بنا اين بناي زيبا و قديمي اگرچه پيشتر با کاربري حمام مورد استفاده قرار ميگرفت، ولي در سالهاي گذشته به دليل موقعيت مکاني و رطوبت موجود دچار آسيبهاي فراواني شده و چندين بار از سوي ميراث فرهنگي مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است. در سال ۱۳۷۸ و پس از ثبت در فهرست آثار ملي، اين اثر تاريخي برجسته در قالب طرح پرديسان ضمن حفظ قالب و بدون هيچ دخل و تصرفي تغيير کاربري داده و به سفرهخانه سنتي تبديل شده است. در واقع، حمام نوبر، اولين و بزرگترين سفرهخانه سنتي شهر تبريز است که در رده آثار ملي ايران نيز ثبت شده است. علاه بر اين، به منظور استفاده بهينه از تمام فضاي اين بنا، فضاي پشتبام نيز به چايخانه و اجراي مراسم پردهخواني و نقالي اختصاص يافته است.