عشایر شاهسون؛ از اصالت تا زندگی شیرین
برترين ها/ همانطور که ميدانيد يکي از جذابترين و زيباترين شيوههاي زندگي در برخي نقاط کشور کوچنشيني است. بسياري از افرادي که در شهرهاي بزرگ و شلوغ زندگي ميکنند ترجيح ميدهند که تعطيلات خود را در کنار عشاير و تماشاي ييلاق آنها بگذرانند و بتوانند آرامش زندگي آنها را از نزديک لمس کنند. در بخشهاي متفاوتي از کشور ايران، ايلهاي مختلفي وجود دارند که اين شيوه از زندگي را سالهاست پيش گرفتهاند و زندگي سالمي را دنبال ميکنند. يکي از مهمترين و مشهورترين اين ايلها، عشاير شاهسون هستند که در واقع گروهي از ايلهاي آذربايجاني به شمار ميروند و در منطقه دشت مغان و همينطور اردبيل زندگي ميکنند. در اين مطلب همراه ما باشيد تا عشاير شاهسون را بهتر و کاملتر بشناسيم. عشاير شاهسون در طول تاريخ گفته ميشود که شاهسونها از سوي شاه عباس اول سازماندهي شدهاند تا موقعيت طايفههاي ترک قزلباش را فراهم کنند. پيش از اين برخي از اين طوايف به دستور نادر شاه افشار و توسط رهبري بدرخان از طايفه ساريخان بيگلو متحد شده بودند. در قرن هجدهم به دليل رقابتهاي خانواده بدرخان، شاهسون به دو دسته تقسيم شد که بعد از آن با نامهاي شاهسون اردبيل و مشکين شهر شناخته ميشوند. در زمان حکومت قاجاريه اتفاقات بسياري در قلمروي عشاير شاهسون رخ داد، بهخصوص آنکه در زمان فتحعلي شاه بعد از عقد قرارداد گلستان بين ايران و روس، روسها در منطقه تالش و قسمتهاي شمالي مغان ساکن شدند و طبيعتاً اين مسئله باعث تهديد سرزمينهاي قشلاقي شاهسونها شد. علاوه بر اين بر اساس عهدنامه ترکمنچاي مرزهاي ايران از قسمت شمالي محدود شد و در نتيجه آن بخشهاي زيادي از منطقه قشلاقي عشاير شاهسون از بين رفت. نحوه کوچ عشاير شاهسون عشاير شاهشون ۶ درصد جمعيت استان اردبيل و ۵/ ۶ درصد جمعيت عشاير کل کشور را تشکيل ميدهند. همانطور که ميدانيد يکي از ابعاد اصلي زندگي عشاير کوچ است که به دو صورت عمودي يا افقي انجام ميگيرد. در استان اردبيل اين کوچ به صورت عمودي شکل ميگيرد و از کمترين ارتفاع که چيزي حدود متر از سطح درياست شروع ميشود و تا ارتفاع ۴۵۰۰ متري نيز ادامه پيدا ميکند. اين کوچ عشاير شاهسون شامل کوچ بهاره و پاييزه ميشود. کوچ بهاره بر اساس عرف و عادت محلي از چيزي نزديک به ۴۵ روز بعد از سال نو آغاز ميشود و تقريباً دو تا سه هفته زمان ميبرد، اين در حالي است که کوچ پاييزه از اواسط شهريور ماه شروع ميشود و ۴۰ تا ۴۵ روز طول ميکشد. معيشت عشاير شاهسون عشاير شاهسون که ترک زبان هم هستند در زندگي کوچنشيني خود به دامداري در مراتع سرسبز دشت مغان ميپردازند و گوسفندهايي از نژاد مغاني، ترکيب اصلي دام آنها را تشکيل ميدهد، اما اين عشاير در کنار دامداري در قاليبافي نيز بسيار مشهور و البته ماهر هستند و قالي و قاليچههاي بينظيري را با هنر و حوصله خود خلق ميکنند، به همين دليل هم امروزه در کنار دامداري از طريق فروش صنايع دستي خود نيز امرار معاش ميکنند. هنر و صنايع دستي اين عشاير تنها در بافت قالي و قاليچه خلاصه نميشود. بلکه آنها محصولات ديگري همچون جاجيم، گيوه، پاپوش، خورجين، ورني، جوال، دستکش، شال گردن، کلاه، توبره، جوراب، زيلو، نمد، حصير و... را نيز توليد ميکنند. جالب است بدانيد که طرحهاي بهوجودآمده بر روي جاجيمها همگي بدون هيچ نقشه و تنها زاييده ذهن خلاق هنرمندان عشاير است. حالا که بحث از هنر شد بد نيست به موسيقي ايل شاهسون نيز اشاره کنيم. موسيقي متداول در زندگي اين عشاير عاشيقي نام دارد و در واقع روايتي از فرهنگ شفاهي، تاريخ حماسهها، رزمها و رويدادهاي مهم تاريخي در منطقه آذربايجان است. اشعار عاشيقها هجايي هستند و بر اساس تعداد هجاها و مفهومشان نامگذاري ميشوند. از ميان مشهورترين اشعار عاشيقي ميتوان به گرايلي، قوشي، تجنيسي، باياتي، باغلاما، خلق ماهنسي و... اشاره کرد. در کنار اين، عشاير شاهسون در مراسم مذهبي و ملي، عروسيها، تغزيه و... نيز انواع ديگري از موسيقي را به کار ميگيرند. اسکان عشاير شاهسون يکي از انواع مسکن عشاير شاهسون آلاچيقهايي با سازههاي چوبي است که از ۳۲، ۲۸ و يا ۲۴ چوب صيقلخورده به چوبوغ ساخته ميشود و در نهايت نيز چادري شبيه به يک نيمکره گنبديشکل را تشکيل ميدهد. پوشش خارجي اين چادرها از نمد سفيد تهيهشده از پشم گوسفندان است که با فرمول بهخصوصي آراسته شدهاند. اين نمدها توسط مردان ايل به قطعات منظمي بريده شده و بر اساس اندازه و شکل موردنظر براي چادرها دوخته ميشوند. اين پوشش از ۵ قسمت اصلي با نامهاي يانليق در طرفين، داليق، تپه ليک و قاپي ليق تشکيل ميشود. نوع ديگري از مسکن مربوط به عشاير شاهسون چيزي به نام کومه است. کومه، مسکني طوسي رنگ شبيه دالان است که با استفاده از چوبوغهاي جنگلي صيقلنشده و نمدهاي مستعمل ساخته ميشود. اين کومهها غالباً به عنوان محل پخت و پز، توليد لبنيات و... مورد استفاده قرار ميگيرند. گردشگري عشاير شاهسون همانطور که پيش از اين نيز اشاره شد، سفر به محل زندگي عشاير شاهسون، طرفداران بسياري در ميان مسافران و گردشگران دارد. بسياري از افراد بازديد از دشت مغان و عشاير شاهسون را از بهترين تجربيات گردشگري خود ميدانند. امروزه تورهاي گردشگري بسياري وجود دارند که مسافران را در بازديد از اين عشاير همراهي ميکنند. بهترين زمان اين بازديد از اين محل به لحاظ هواي مناسب و مطبوع، فصلهاي بهار و تابستان است و توصيه ما اين است که براي اين کار چيزي حدود يک تا دو روز زمان بگذاريد. لازم به ذکر است که سکونتگاه ييلاقي اين عشاير حوالي کوه سبلان، رشته کوه بزگوش و حوالي شهرهاي سراب، اردبيل، مشکين شهر و همچنين کناره درياچه نئور بوده و سکونتگاه قشلاقي آنان نيز منطقه مغان هستند.