آثار عاق والدین در دنیا و آخرت
تسنيم/ اساس اسلام بر عدل و محبت بنا شده است. عدالتي که بايد باشد تا موجودات جهان و به خصوص انسان داراي شعور و مسئول از حق عدول نکند و بناي ظلم به خدا، خودش يا بندگان خدا را نگذارد و محبتي هم بايد باشد تا رعايت اين حقوق و عدالت الهي، اساس محکمي به نام محبت داشته باشد. محبتي که مانع از خلاف و خطا و ظلم به ديگران شود و چيزي فراتر از ترس از عذاب و عقاب باشد. در اين ميان، روابط گسترده و بسيار نزديک پدر و مادر با فرزندان از زاويه عدالت و محبت داراي احکامي است که آشنايي با آنها ميتواند زمينه تحکيم روابط دوستانه و محترمانه را فراهم کند. چراکه وقتي محبت و عدل و احترام کنار برود، زمينهاي براي عاق و نفرين بين اعضاي خانواده باز ميشود که آثار و نتايج سنگين و عذابآوري براي آنها به همراه خواهد داشت. حجتالاسلام محمود اسماعيلي نسب، کارشناس سبک زندگي اسلامي و محقق ديني، به بررسي آثار و نتايج عاق والدين و عاق فرزند پرداخته است. آن طور که اين پژوهشگر ديني شرح ميدهد، پيغمبر اسلام صليالله عليه و آله در مورد عاق والدين شدن و آثار آن فرمودهاند: «اياکم و عقوق الوالدين فان ريح الجنة توجد من مسيرة الف عام و لا يجدها عاق» به اين معنا که: «بترسيد از اينکه مورد عاق پدر و مادر و مغضوب آنها واقع شويد. چراکه بوي بهشت به اندازه هزار سال راه به مشام انسان ميرسد ولي هيچگاه به افرادي که مورد خشم پدر و مادر خود هستند، نخواهد رسيد.» اين حديث شريف مشخص ميکند افرادي که مورد خشم و غضب والدين خود قرار گرفتهاند، نهتنها نميتوانند بهشت را ببينند و وارد آن شوند، بلکه حتي عطر بهشت را هم استشمام نميکنند. به قدري که گويا بيشتر از پانصد سال راه تا بهشت فاصله دارند و نميتوانند حتي به بهشت نزديک شوند. در عين حال خداوند متعال همان گونه که آسمانها و زمين را به عدل بنا فرموده است، در مورد همه موجودات جانب عدالت را رعايت ميکند. در اين مورد هم فقط پدر و مادر نيستند که ميتوانند فرزند خود را عاق کنند، بلکه اصطلاحي به نام عاق فرزند هم در اسلام وجود دارد. به اين معنا که از نگاه اسلام همان طور که فرزندان به دليل سرکشي و نافرماني در برابر والدين از طرف آنها عاق ميشوند، پدر و مادر هم در اثر بيمسئوليتي و بيکفايتي در رعايت حقوق فرزند عاق او ميشوند. عاق والدين را جدي بگيريم يکي از اموري که در اخلاق اسلامي بر آن تأکيد شده، پرهيز از عاق والدين شدن است. در اين مورد چه نکاتي در آموزههاي قرآني وجود دارد؟ در قرآن کريم تأکيد شده که فرزند بايد نسبت به پدر و مادر خود مهربان، خاشع و فروتن باشد. به قدري که چند بار ميفرمايد: «وَ بِالْوَالِدَينِ إِحْسَانًا؛ به پدر و مادر نيکي کنيد.» اين در حالي است که در سوره مبارکه احقاف يکي از ويژگيهاي افراد گناهکار اين است که در برابر والدين مؤمن خود، ناخلف هستند و مورد عاق و نفرين آنها قرار ميگيرند. حتي سخن اين گروه از فرزندان اين طور نقل شده که: «وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَکُما أَتَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ؛ کسى که به پدر و مادرش ميگويد: اف بر شما! آيا به من وعده ميدهيد که من روز قيامت مبعوث ميشوم؟» دشمنيهاي بيحد عموي پيامبر اکرم(ص)/ چرا ابولهب و همسرش در قرآن نفرين شدهاند؟ مگر کسي که عاق والدين شود، چه اتفاقي برايش ميافتد؟ کسي که مورد نفرين و کينه پدر و مادرش قرار بگيرد، مثل کسي است که نعمت بزرگي را از دست داده و در عين حال شکر نعمت را به جا نياورده، بلکه حتي آن را با نهايت قساوت و سنگدلي از دست داده است. کسي که به اين درجه برسد که والدينش بهحق او را عاق و نفرين کنند، درهاي رحمت الهي بر روي او بسته ميشود. آثار اين بسته شدن درهاي رحمت را هم در اين دنيا خواهد ديد و هم در جهان ديگر. نمونهاش اين است که پيغمبر اسلام صليالله عليه و آله در مورد عاق والدين شدن و آثار آن فرمودهاند: «اياکم و عقوق الوالدين فان ريح الجنة توجد من مسيرة الف عام و لا يجدها عاق» به اين معنا که: «بترسيد از اينکه مورد عاق پدر و مادر و مغضوب آنها واقع شويد. چراکه بوي بهشت به اندازه پانصد سال راه به مشام انسان ميرسد ولي هيچگاه به افرادي که مورد خشم پدر و مادر خود هستند، نخواهد رسيد.» اين حديث شريف مشخص ميکند افرادي که مورد خشم و غضب والدين خود قرار گرفتهاند، نه تنها نميتوانند بهشت را ببينند و وارد آن شوند، بلکه حتي عطر بهشت را هم استشمام نميکنند. به قدري که گويا بيشتر از پانصد سال راه تا بهشت فاصله دارند و نميتوانند حتي به بهشت نزديک شوند. پرسش ديگر در اين مورد، آن است که آيا عاق کردن فرزندان به سن و شرايط آنها هم مربوط ميشود؟ به هر حال ممکن است فرزندي کم سن و بازيگوش باشد و يا در اموري کمتجربه باشد که عامل خطاي او ميشود. آيا در اين موارد والدين حق دارند فرزند خود را نفرين کنند و نفرين آنها اثرگذار خواهد بود؟ عاق کردن فرزندان به خصوص در دوران کودکي و نوجواني آنها کار درستي نيست. چون انسان در سن کم نميتواند خوب و بد را به درستي از هم تشخيص بدهد و نيازمند پدر و مادري است که به جاي نفرين و دور کردن از خود، درست و غلط را به او بياموزند. نوجوانت را از خودت نران با اين توضيح شرايطي را در نظر بگيريد که پسر يا دختر نوجواني کار خطايي را نه يک بار و دو بار، بلکه بارها تکرار کرده است. آيا پدر و مادر در چنين شرايطي حق دارند او را عاق کرده و از خود برانند؟ پاسخ اين است که بهترين کار در چنين شرايطي تنبيه کردن و بالا بردن تعرفه جريمههاست. يعني پدر و مادر به جاي نفرين و عاق کردن، بايد او را به گونهاي جريمه کنند تا از انجام کار خطايش منصرف شود و تا مدتي براي دوري از جريمهها هم که شده آن خطا را مرتکب نشود، تا اينکه به مرور زمان زشتي رفتار خودش را درک کند و براي هميشه آن را کنار بگذارد. تأثير نفرين بر کودک و نوجوان عاق و نفرين کردن ميتواند اثرات بسيار بدي بر روحيه کودک و نوجوان بگذارد. چون فرزندان به خصوص در سنين کم، پدر و مادر را حامي و تکيهگاه خود ميدانند. همان طور که در کتاب کافي به نقل از پيغمبر اکرم صليالله عليه و آله نوشته شده که آن حضرت فرمودهاند: «کودکان را دوست داشته باشيد و با آنها با مهرباني رفتار کنيد... چون آنها روزي دهنده خود را کسي غير از شما نميدانند.» با توجه به اهميت حساسيت دوران خردسالي ميتوان گفت وقتي پدر يا مادري فرزند کوچک خود را عاق کرده و از خودش دور ميکند، صدمهاي به روحيه او وارد ميکند که به سختي قابل جبران است و ممکن است آثار بسيار بدي به همراه داشته باشد که تا بزرگسالي همراهش باشد و زندگياش را تحتالشعاع قرار بدهد. به همين دليل است که تأکيد ميشود پدرها و مادرها حتي به زبان و يا شوخي هم فرزند کودک يا نوجوان خود را عاق نکنند و اگر کار خطاي مرتکب شد، فقط جريمهاش را سنگين کنند آن هم در اندازهاي که به روحيهاش لطمهاي وارد نشود. چراکه پيامبر اکرم صلوات الله عليه و آله تأکيد فرمودهاند که: «فرزندان خود را نفرين نکنيد، مبادا با اجابت از جانب خداوند همراه شود.» ظلم والدين به فرزند ممکن است سؤالي براي برخي از مردم ايجاد شود، مبني بر اينکه احتمال دارد پدر و مادر يا يکي از آنها در حق فرزند خود ظلم کنند و يا از او خواسته نا به جا يا غيرشرعي داشته باشند. در اين صورت، اگر فرزند از آنها سرپيچي کند و مورد نفرين آنها قرار بگيرد، باز هم مشمول آثار و نتايج عاق والدين ميشود؟ دقت داشته باشيد که طبق آداب اسلامي که منطبق بر فطرت انساني است و هر عقل سليمي هم آن را تاييد و درک ميکند، فرزندان در هر حال وظيفه دارند که حرمت والدين خود را نگه دارند، چه والدين مؤمن باشند و چه کافر. يعني در هر صورت حق ندارند نسبت به آنها بياحتراميکنند. اما گاهي هم اتفاق ميافتد که پدر يا مادر خواسته و توقع غيرمنطقي و يا حتي خلاف اخلاق و شرع از فرزند خود دارند و انتظار دارند چون والدين او هستند، مطيع آنها باشد. در اين شرايط فرزند بايد برخوردي منطقي و محترمانه با والدين خود داشته باشد و مسئوليت امر به معروف را با بهترين و مؤدبانهترين روش در برابر آنها انجام بدهد. اين در حالي است که روايت شده شخصي خدمت رسول خدا صليالله عليه و آله رفت و از آن حضرت درباره حق پدر بر فرزند سؤال کرد. آن حضرت در جواب فرمودند: «لا يسميه باسمه و لا يمشى بين يديه و لا يجلس قبله و لا يستسب له» به اين مفهوم که: «بايد پدر خود را به نام صدا نزند (بلکه بگويد پدرم) و جلوتر از او راه نرود و قبل از او ننشيند و کاري نکند که مردم به پدر او بدگويي کنند.» به عنوان مثال فرزند عملي را مرتکب نشود که مردم بگويند خدا پدرت را نيامرزد که اين طور رفتار کردي. نفرينهاي مداوم و بيدليل والدين گاهي ديده ميشود که بعضي از پدرها يا مادرها عادت به نفرين کردن فرزند خود دارند. آيا اين نوع عاق کردن مداوم و بيدليل منطقي فرزندان تأثيري دارد؟ عاق کردن مداوم فرزندان، اگر دليل شرعي و منطقي نداشته باشد، اثري دارد که متوجه خانواده و زندگي والدين ميشود. به عنوان مثال در اين مورد در کتاب وسائل الشيعه نوشته شده که امام صادق عليه السلام درباره نفرين کردن مداوم و بيدليل فرزندان فرمودهاند که: «هر کسي که فرزندان خود را نفرين ميکند، خداوند او فقير خواهد کرد.» بايد دانست که فرزند برکت و رحمتي از سوي خداوند است و پدر و مادر وظيفه دارند که او را به خوبي تربيت کنند. اگر والدين نسبت به مسئوليت خود بيتوجه باشند و مدام در برابر ناسازگاري يا بازيگوشيهاي فرزندان خود، آنها را عاق کنند، با اين کارشان درهاي خير و برکتي را که به دليل حضور همين فرزندان به سمت آنها سرازير ميشود ميبندند. وقتي فرزندي والدينش را عاق ميکند آيا تنها پدر و مادر ميتوانند فرزند را نفرين کنند؟ درواقع ميخواهيم بدانيم آيا در اسلام نکتهاي مبني بر اينکه فرزند بتواند والدين خود را عاق کند، وجود دارد؟ بله. خداوند متعال همان گونه که آسمانها و زمين را به عدل بنا فرموده است، در مورد همه موجودات جانب عدالت را رعايت ميکند. در اين مورد هم فقط پدر و مادر نيستند که ميتوانند فرزند خود را عاق کنند، بلکه اصطلاحي به نام عاق فرزند هم در اسلام وجود دارد. به اين معنا که از نگاه اسلام همان طور که فرزندان به دليل سرکشي و نافرماني در برابر والدين از طرف آنها عاق ميشوند، پدر و مادر هم در اثر بيمسئوليتي و بيکفايتي در رعايت حقوق فرزند عاق او ميشوند. البته بايد دقت شود که در اين مورد هم بايد نفرين بر اساس دليل منطقي و ظلم بزرگي باشد که والدين در حق فرزند خود کردهاند. درواقع اين طور گمان نشود که افراد به هر دليلي ميتوانند در برابر والدين خود سرکشي کنند و در آخر گمان کنند حق دارند که والدين خود را مورد عتاب و سرزنش قرار دهند. عاق کردن چه از سوي والدين در حق فرزند باشد و از سوي فرزند در حق والدين، زماني ممکن خواهد بود و اثر دارد که واقعاً ظلم بزرگي در کار باشد و نتوان آن را با مرحمت و رأفت حل کرد. ادب حضرت ابراهيم عليه السلام در برابر آزر بتپرست پس ادب و احترام در برابر والدين بر هر عملي مقدم است. همين طور است. وقتي به آيات قرآن کريم و رفتار انبيا و اولياي خدا عليهم السلام با والدين خود نگاه ميکنيم، متوجه ميشويم چه اندازه آن بزرگان نسبت به والدين خود متواضع، مؤدب و خوشرفتار بودهاند. حتي در سيره حضرت ابراهيم عليه السلام اين نکته مشهود است. وقتي آزر که طبق تفاسير پدر يا عمو يا سرپرست حضرت ابراهيم عليه السلام بود، با ايشان بدرفتاري ميکند و آن حضرت به دليل خداپرستي از خود ميراند، آن حضرت با کمال ادب و متانت برخورد ميکند و باز هم در کلام خود از عبارت «يا ابتِ» به معني «اي پدر من» يا «اي سرپرست من» استفاده ميکند. يعني باز هم ميتوان عطوفت و مهرباني را در کلام آن بزرگوار مشاهده کرد. اين، نکته و درسي است که بايد از سيره و سبک زندگي انبياي الهي ياد بگيريم و به آن توجه داشته باشيم. چراکه دقت در اين امور، ما را از هر نوع نفرين و کينه دور ميکند و جايي براي عاق کردن و نفرين کردن باقي نميگذارد. آيا اين مطلب سند روايي هم دارد؟ بله. اين مفهوم در حديثي که شرح آن در کتاب بحارالانوار نوشته شده آمده است. با اين مضمون که رسول خدا صليالله عليه و آله خطاب به حضرت اميرالمؤمنين امام علي عليه السلام فرمودند: «خداوند لعنت کند پدر و مادري را که فرزند خود را بد تربيت ميکنند و زمينه عاق خودشان را فراهم ميکنند. اي علي! همان طوري که فرزند عاق والدين ميشود، پدر و مادر هم عاق فرزند خواهند شد.» تأثير نفرين بهحق فرزند بر والدين در اين صورت، اگر فرزندي والدين خود را بهحق عاق و نفرين کند، آيا نفرين او اثري هم خواهد داشت؟ عاق کردن حتي اگر از طرف فرزند اتفاق بيفتد ميتواند عواقب بسيار بدي را براي والدين به همراه داشته باشد که داخل شدن در عذاب ابدي نتيجه آن خواهد بود. به عبارت ديگر همان طور که عاق فرزند باعث ميشود تا او در آخرت متحمل عذاب شود و نتيجه سرکشي و نافرماني خود را ببيند، عاق والدين نيز همين نتيجه را به دنبال دارد و پدر و مادر بيمسئوليتي که مشمول عاق فرزند خود ميشوند، عذاب بيکفايتي در قبال فرزند را خواهند ديد. چه راهي وجود دارد که کسي گرفتار عاق والدين يا عاق فرزندش نشود؟ در اين مورد هم خوب است راه گرفتار نشدن به عاق فرزندان خود را در اسلام جستوجو کنيم. امام صادق عليه السلام در همين مورد تعريف کردهاند که يک روز پيامبر اکرم صلوات الله عليه و آله فرمودند: «خداوند رحمت کند کسي را که فرزند خودش را در انجام کارهاي خير کمک ميکند.» يک نفر از ميان جمع پرسيد: «اي رسول خدا! چطور بايد فرزندمان را کمک کنيم؟ » آن حضرت پاسخ دادند: «کار آساني که انجام ميدهد از او قبول کنيد و هر کاري را که برايش دشوار است و نميتواند انجام بدهد، از او درگذريد. مسئوليتهاي بيشتر از توانش به او ندهيد و با او با تندي و سفاهت رفتار نکنيد.» و در ادامه تأکيد فرمودند که: «بهشت مکان پاکيزهاي است که خداوند آن را آفريده. حتي بوي بهشت پاکيزه است و از فاصلههاي بسيار دور هم به مشام انسان ميرسد. البته بوي بهشت را کسي که عاق والدين يا فرزند شده باشد نميتواند درک کند.»