دعاهای حضرت ابراهیم(ع) چگونه مستجاب میشد؟
تسنيم/ آشنايي با سيره و سبک زندگي انبياي الهي ميتواند درسهاي مهمي براي زندگي امروز ما داشته باشد؛ درسهايي که در قرآن کريم به آنها اشاره شده است اما توجه و دقت مداوم ما را ميطلبد تا اين آموزههاي مهم را سرمشق و الگوي زندگي خود قرار دهيم.
خبرنگار ما در گفتوگويي که با حجتالاسلام محمدباقر حسنزاده، استاد حوزه و پژوهشگر قرآني، انجام داده به بررسي زوايايي از زندگي حضرت ابراهيم خليل عليه السلام، دومين پيغمبر اولوالعزم، پرداخته است.
تولد دومين پيامبر اولوالعزم
درباره زندگي حضرت ابراهيم عليه السلام مطالبي در قرآن کريم و احاديث وجود دارد؛ اما درباره تولد آن حضرت اطلاعات کمي داريم. آيا در خصوص آغاز زندگي دومين پيامبر اولوالعزم اطلاعات مستندي وجود دارد؟
در روايتها اشارههايي به تاريخ تولد و همچنين پدر و مادر حضرت ابراهيم عليه السلام شده است. طبق اين روايتها، آن حضرت در تاريخ 25 ذيالقعده به دنيا آمد. البته بعضي از روايتها به ميلاد ايشان در اول ذيالحجه اشاره دارند. همچنين درباره سال تولد حضرت ابراهيم عليه السلام هم گفته شده که ايشان در حدود 3 هزار سال بعد از خلقت آدم عليه السلام و يا 1263 سال بعد از حضرت نوح عليه السلام به دنيا آمد. اگر هم بخواهيم تاريخ تولد آن حضرت را با تاريخ ميلاد حضرت عيسي عليه السلام بسنجيم، طبق تاريخ، آن حضرت ابراهيم عليه السلام حدود 2 هزار سال قبل از ميلاد مسيح متولد شد.
درواقع آن حضرت از نسل حضرت نوح عليه السلام بوده و همان طور که در سؤال اشاره کرديد، دومين پيغمبر اولوالعزم محسوب ميشود که داراي کتاب و شريعت بود.
مخفي کردن نوزاد
گاهي گفته ميشود که مادر حضرت ابراهيم عليه السلام مانند مادر حضرت موسي عليه السلام، آن حضرت را در بدو تولد از چشم مردم پنهان نگه ميداشت، چون حاکم زمان قصد جان نوزادان پسر را داشت. آيا اين مطلب صحت دارد؟
بله. حضرت ابراهيم عليه السلام در دوراني به دنيا آمد که ستارهشناسها و پيشگويان به نمرود، حاکم آن دوران، خبر داده بودند که نوزاد پسري در آن ايام به دنيا ميآيد که تمام قدرت نمرود را از بين ميبرد. همان روزها بود که حضرت ابراهيم عليه السلام در سرزمين بابل و در زمان حکومت نمرود بن کنعان متولد شد.
توجه کنيد که بابل سرزميني در حوالي عراق کنوني بود. در بعضي از منابع هم نوشته شده آن حضرت در منطقهاي به نام حران متولد شد و بعدها پدرش او را به بابل برد. منطقهاي به نام اور هم جزء مناطقي است که به عنوان محل تولد آن حضرت معرفي شده است. تاريخ نويسان معاصر هم عمدتاً اعتقاد دارند که آن حضرت در همين منطقه اور به دنيا آمد و رشد کرد. در اور هم مانند ساير شهرهاي بين النهرين، مردم سيارات و ماه و خورشيد را پرستش ميکردند. آن طور که در قرآن کريم هم اشاره شده است، مردم به جاي پرستش خداي يکتا، به ستايش ماه و خورشيد و ستارهها مشغول بودند.
پدر و مادر حضرت ابراهيم عليه السلام
گفته شده که مادر آن حضرت اميله يا نونا نام داشت که او هم از نسل سام يکي از پسران صالح و خداپرست حضرت نوح عليه السلام بود. وقتي مادر آن حضرت دچار درد زايمان شد، خودش را به بيابان رساند و فرزندش را به دنيا آورد. از همان زمان فرزندش را در غاري در بالاي کوه مخفي نگه داشت تا مبادا مأموران حکومت او را به قتل برسانند.
به مادر حضرت ابراهيم عليه السلام اشاره کرديد. آيا در مورد پدر آن حضرت هم اطلاعاتي وجود دارد؟
طبق روايتهاي مستند، نام پدر آن حضرت تارح يا تارخ بوده. او مردي خداپرست بوده و مانند بسياري از مردم آن زمان، بت نميپرستيد. درواقع هم اجداد پدري و هم اجداد مادري حضرت ابراهيم عليه السلام به حضرت نوح عليه السلام ميرسد.
بر اين اساس، نام آزر که در قرآن کريم آمده و حضرت ابراهيم عليه السلام او را پدر خطاب کردهاند، کيست؟
احتمال زياد آن است که آزر نام سرپرست يا عموي آن حضرت بوده. چون گفته شده پدر ايشان وقتي از دنيا رفته که حضرت ابراهيم عليه السلام خردسال بود. به همين دليل آزر سرپرستي او را بر عهده گرفت. اما آزر بت ميپرستيد، بلکه حتي بت ميتراشيد. يعني با دست خودش بتهايي مانند مجسمه درست ميکرد و براي پرستش به مردم ميفروخت. با اين توضيح، پيامبر اولوالعزم نميتوانسته فرزند چنين شخصيتي باشد.
به اين نکته هم توجه داشته باشيد که در لغتشناسي عرب آمده است که عنوان «أب» به معني پدر را به عمو هم اطلاق ميکنند. اين مطلب از آنجايي صحت پيدا ميکند که بر اساس حديثي از پيغمبر اسلام صليالله عليه و آله، همه نياکان و اجداد آن حضرت موحد و يکتاپرست بودند. چنانکه آن حضرت فرمودهاند: «نَقَلَني اللّهُ مِن اَصلابِ الطّاهرينِ الي اَرحامِ الطّاهراتِ» حتي شيخ طوسي هم در نسبشناسي حضرت ابراهيم عليه السلام، نام پدر آن حضرت را تارح ثبت کرده و نوشته که آزر جد مادري آن حضرت بود.
مزاري در فلسطين
مدت عمر آن حضرت چقدر بود؟
طبق روايتها، حضرت ابراهيم عليه السلام حدود 179 سال يا 200 سال عمر کرد. درنهايت هم در منطقهاي به نام حبرون که امروزه الخليل ناميده ميشود و در کشور فلسطين قرار دارد، رحلت کرد. مزار آن حضرت هنوز هم در شهر الخليل در فلسطين زيارتگاه مردم مؤمن است.
اشاره کرديد که نمرود، پادشاه آن دوران، دستور داده بود که تمام نوزادان پسر را بکشند. آيا حضرت ابراهيم عليه السلام همان نوزادي بود که ستارهشناسها از تولدش خبر داده بودند؟
بله. ستارهشناسها بر اساس احوال ستارگان به نمرود خبر داده بودند که در اين سال کودکي به دنيا ميآيد که به شدت با نمرود و نمروديان مخالفت ميکند. به اندازهاي که بتها را ميشکند و مقابل بتپرستي با قدرت مقابله ميکند. به همين علت بود که نمرود دستور داد همه نوزادان پسري که در آن سال به دنيا ميآمدند را به قتل برسانند. درواقع او با اين کار ميخواست مقابل اراده الهي بايستد و حکومت خودش را حفظ کند. در حالي که اراده الهي فوق همه ارادهها قرار دارد و خداي متعال حضرت ابراهيم عليه السلام را از هر آسيبي در امان نگه داشت تا زماني که رسالت بزرگ خود را انجام داد.
زندگي خانوادگي
درباره خانواده حضرت ابراهيم عليه السلام چه اطلاعات جامعي وجود دارد؟
اطلاعاتي درباره زندگي و خانواده آن حضرت در قرآن کريم به عنوان شده است. حضرت ابراهيم عليه السلام با دختري به نام ساره ازدواج کرد. گفته شده که حضرت ساره عليها سلام دختر خاله آن حضرت و درواقع خواهر حضرت لوط عليه السلام بود. اين بانو داراي ثروت زيادي بود که آن را در اختيار حضرت ابراهيم عليه السلام گذاشت و آن حضرت با تلاش خود و به برکت الهي آن را افزايش داد. به طوري که در آن منطقه کسي به اندازه آن حضرت دارايي نداشت.
اما حضرت ساره سلامالله عليها فرزنددار نميشد. به همين دليل کنيز خودش را که هاجر نام داشت، به حضرت ابراهيم عليه السلام بخشيد و آن حضرت از حضرت هاجر سلامالله عليها صاحب فرزندي به نام اسماعيل شد. البته به اراده الهي بعد از مدتها حضرت ساره عليها سلام هم صاحب فرزند شد که او را اسحاق نام گذاشتند. گفته شده که حضرت اسحاق عليه السلام 5 يا 13 سال بعد از حضرت اسماعيل عليه السلام به دنيا آمد و در آن زمان، حضرت ابراهيم عليه السلام بيشتر از 100 ساله بود و حضرت ساره سلامالله عليها هم حدود 90 سال داشت.
روايت ديگري هم وجود دارد مبني بر اينکه حضرت اسحاق حدود 30 سال بعد از حضرت اسماعيل عليه السلام به دنيا آمد و در آن زمان حضرت ابراهيم عليه السلام 120 ساله بود.
منزلت حضرت ابراهيم عليه السلام
ميدانيم که حضرت ابراهيم عليه السلام يکي از پيامبر بزرگ الهي است. رويکرد قرآن کريم به اين پيامبر اولوالعزم چگونه است؟
خداي متعال طوري از حضرت ابراهيم عليه السلام ياد کرده که نشان ميدهد مورد محبت و عنايت خاص خداوند سبحان بوده است. به طوري که نام آن حضرت 69 بار در قرآن آورده شده است. حتي يکي از سورههاي قرآن کريم به دليل اينکه به زندگي آن حضرت پرداخته، به نام ايشان نامگذاري شده است.
در عين حال در قرآن کريم به موضوعاتي از زندگي آن حضرت مانند نبوت، دعوت آن حضرت به توحيد و يکتاپرستي، امامت ايشان، بناي کعبه، ماجراي تولد فرزندان ايشان، ذبح فرزند و موضوع قرباني کردن، معجزه زنده شدن چهار پرنده پس از مردن، سرد شدن آتش و شکستن بتها اشاره شده است.
امتحانهاي سخت
اشاره کرديد که در عين اينکه ماجراي نبوت و پيامبري حضرت ابراهيم عليه السلام در قرآن کريم عنوان شده، به موضوع امامت آن حضرت هم تأکيد شده است. چرا شخصيتي که به پيامبري رسيده، اين اندازه مهم است که به امامت هم برسد که قرآن کريم بر آن تأکيد کرده است؟
براي پاسخ دادن به اين سؤال بايد به يک موضوع توجه داشت. درست است که خداي متعال، بندههاي خالص و برگزيده خود را به مقام نبوت رسانده است تا به هدايت خلق مشغول باشند، اما به هيچ وجه اين طور نبوده که آن بزرگان مورد امتحانهاي الهي قرار نگيرند و هميشه در رفاه و آسايش باشند. به عنوان مثال خداي سبحان بارها حضرت ابراهيم عليه السلام را مورد آزمايشهاي سخت قرار داد. اينکه آن حضرت از همسر خود، يعني حضرت ساره سلامالله عليها تا سن پيري صاحب فرزند نشد، يکي از اين امتحانها است.
از سوي ديگر آن حضرت به امر خداي متعال حضرت هاجر سلامالله عليها و حضرت اسماعيل عليه السلام را که آن موقع فرزند کوچکي بود به سرزمين مکه برد، در حالي که مکه آن زمان بيابان خشک و بيآبي بود و هيچکسي در آنجا زندگي نميکرد. اما امتحان خدا اين بود که آن زن و فرزند عزيزش را در آن سرزمين خشک و بيآب رها کرده و به خدا واگذار کند.
سپس بعد سالها که فرزندش رشد کرده و جواني برومند شد، امر شد که او را در راه خدا قرباني کند. دقت کنيد که اينها امتحانهاي بسيار سخت و طاقتفرسايي است که تنها از عهده انبياي بزرگ و بندگان شايسته و والاي خدا برميآيد. در عين حال نمونه اين امتحانها در زندگي حضرت ابراهيم عليه السلام بسيار است.
رسيدن به مقام امامت
در آيه 124 سوره مبارکه بقره ميخوانيم که: «وَ إِذِ ابْتَلَي إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِکلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِن ذُرِّيتِي قَالَ لاَ ينَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ؛ هنگامي که خداوند، ابراهيم را با وسايل گوناگوني آزمود و او به خوبي از عهده اين آزمايشها برآمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و پيشواي مردم قرار دادم. ابراهيم عرض کرد: از دودمان من (نيز اماماني قرار بده!) خداوند فرمود: پيمان من، به ستمکاران نميرسد (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند، شايسته اين مقام هستند).»
بر اساس اين آيه شريفه، خداي متعال حضرت ابراهيم عليه السلام را مورد چندين امتحان مهم قرار داد. بعد از اينکه آن حضرت از همه اين امتحانات به خوبي و با سرافرازي بيرون آمد، خداي متعال او را به مقام امامت رساند. البته علامه طباطبايي در تفسير شريف الميزان، امامت را در اين آيه به معني هدايت باطني تعبير و تفسير کرده است. يعني مقامي که رسيدن به آن، لازمه برخورداري از کمال وجودي و مقام معنوي خاصي است که بعد از مجاهدتهاي بسيار حاصل ميشود.
مقام خليلالله
يکي از لقبهاي مهم حضرت ابراهيم عليه السلام، خليلالله است. اين لقب چه معنا و مفهومي دارد؟
خليل به معني دوست و برگزيده است. درواقع حضرت ابراهيم عليه السلام به عنوان دوست و برگزيده خداي متعال است.
چطور آن حضرت به مقامي رسيد که به دوستي با خداي يکتا رسيد؟
در کتاب علل الشرايع اين طور نوشته شده که چند خصلت و عمل صالح در حضرت ابراهيم عليه السلام وجود داشت که ايشان را به اين مرتبه رساند. اعمالي مثل زياد سجده کردن و ذکر گفتن در برابر خداي متعال، اطعام فقيران و مرم، رد نکردن خواسته و نياز مردم و درخواست نکردن از غير خدا، عبادتهاي شبانه و خالصانه آن حضرت زمينه رسيدن به اين مرتبه و مقام شده است.
پدر پيامبران
در آيات قرآن کريم اشاره شده که حضرت ابراهيم عليه السلام در دعاهاي خود از خداي متعال ميخواست که فرزندانش از صالحان و نيکان باشند و به عنوان پيشوايان مردم به هدايت خلق مشغول شوند. آيا اين دعا مستجاب شد؟
بله. حضرت ابراهيم عليه السلام داراي دو فرزند شد، به نامهاي حضرت اسماعيل و حضرت اسحاق عليهماالسلام که هر دو از پيامبران خدا بودند. همچنين نوه آن حضرت يعني فرزند حضرت اسحاق عليه السلام، حضرت يعقوب نبي است که از او هم حضرت يوسف عليه السلام متولد شد. نسل ايشان از حضرت اسحاق همين طور ادامه پيدا کرد و پيامبراني مانند حضرت داوود، حضرت سليمان، حضرت ايوب، حضرت موسي و حضرت هارون عليهم السلام و ساير پيامبران بنياسرائيل از ايشان هستند. حتي نسب حضرت عيسي عليه السلام هم از طريق مادر ايشان، يعني حضرت مريم سلامالله عليها، به حضرت يعقوب نوه حضرت ابراهيم عليه السلام ميرسد.
همچنين از نسل حضرت اسماعيل عليه السلام هم پيامبراني بزرگ به هدايت مردم مشغول بودند که مهمترين آنها نبي مکرم اسلام حضرت محمد صليالله عليه و آله هستند. به همين علت است که به حضرت ابراهيم عليه السلام لقب ابوالانبياء يعني پدر پيامبران را هم دادهاند.