چرا چین در تاریخ فضا تاریخ ساز شد؟
پوريا ناظمي/ ساعت ۲:۲۶ دقيقه بامداد (وقت جهاني) عصر کاوشهاي فضايي نقطه عطف ديگري را تجربه کرد. براي نخستين بار در تاريخ اکتشافات فضايي، سطحنشيني (بدون سرنشين) با موفقيت بر نيمه پنهان ماه فرود آمد. اين کاوشگر با نام Chang’e-4 نام دارد. تلفظ دقيق اين کلمه چيزي شبيه به چانليو است اما براي اينکه خطايي در فارسي شدن اتفاق نيفتد در اين متن از نگارش پينين يا نگارش چيني با حروف لاتين استفاده ميکنم که به صورت Cháng’é بيان ميشود. در زبان چيني Cháng’é يکي از نامهاي ايزدبانوي ماه است و حالا اين فرود باعث شد تا براي اولين بار چينيها موفق شوند دست به ماموريتي بزنند که تا کنون هيچ کشور ديگري موفق به انجام آن نشده بود؛ فرود بر نيمه پنهان ماه. نيمه پنهان ماه ماه، اين قمر استثنايي زمين، به دليل قفل شدن مداري با زمين، همان زماني که طول ميکشد تا يک بار به دور خود بچرخد (شبانه روز ماه)، همان زمان هم طول ميکشد تا يک بار گردش خود را به دور زمين تکميل کند (گردش تناوبي). بدين ترتيب از ديد ما ناظران زمين همواره يک سمت و سوي ماه به روي ما قرار دارد. نيمه آشنايي که شب ها در آسمان ميبينيم و با جزييات و عوارض آن آشنا هستيم. ما از روي زمين هيچگاه نميتوانيم پشت ماه را ببينيم (مگر مختصري از لبههاي آن که به دليل پديده رخگرد يا ليبراسيون ديده ميشود) تنها کساني که توانستهاند اين چشمانداز غريب را با چشم ببينند، فضانوردان ماموريتهاي آپولو هستند که در هنگامي که در مدار ماه قرار داشتند يا آن را دور ميزدند اين چشمانداز را ديده و تصوير برداري کردههاند و البته تعدادي ماموريت مدارگرد به تصويربرداري و بررسي اين منطقه پرداخته است. چهره آبلهروي ماه نيمه پنهان يا پشت ماه کمتر شباهتي به نيمه رو به زمين آن دارد. به دليل همان قفل شدگي مداري و در زماني دور که هنوز بخش دروني ماه حالت مذاب داشت، گرانش زمين باعث شد تا اين لايه دروني مذاب بيشتر به زمين کشيده شود بدين ترتيب پوسته ماه در سمتي که رو به زمين قرار دارد نازک تر از نيمه پشتي است. همين امر باعث شد تا زماني که ماه شاهد بمبارانهاي خرده سيارکها بود، تعداد بيشتري از اين برخوردها بتوانند پوسته نازک ماه در سمت رو به زمين را شکافته و ماده مذاب يا ماگماي زيرين را روانه سطح کنند. اين ماگماهاي خشک شده عوارشي را در نيمه رو به زمين ماه ايجاد کرده است که به طور سنتي به نام درياهاي ماه ميشناسيم و با چشم غير مسلح به شکل عوارض خاکستري رنگ ديده ميشوند. نيمه پشتماه به دليل پوسته ضخيم تر چنين درياهايي بر سطح خود ندارد و برخوردهاي انجام شده در طول دوران زخمهاي خود را بر چهره آن باقي گذاشتند و مجالي براي رتوش آنها نبوده است و به همين دليل هم ظاهر نيمه پنهان ماه شباهت بيشتري با سطح عطارد دارد. فرود در نيمه پنهان سطحنشين Cháng’é نقطه عطفي براي برنامه فضايي چين به شمار ميرود و براي نخستين بار در تاريخ موفق شده است بر سطح نيمه پنهانماه فرود آيد. محل فرود اين مهنشين منطقه اي به نام حوضه (باسين) قطب جنوب آيتکن است. اين منطقه بزرگترين و قديميترين ساختار شناخته شده برخوردي بر سطح ماه و يکي از بزرگترين عوارض برخوردي در کل منظومه شمسي به شمار ميرود. حوضه (باسين) قطب جنوب آيتکن قطر اين عارضه چيزي در حدود ۲۵۰۰ کيلومتر است که وقتي با محيط ۱۱ هزار کيلومتري ماه مقايسه ميکنيد ميتوانيد به عظمت آن پي ببريد. Cháng’é – ۴ در ادامه ماموريتهاي پيشين سازمان فضايي چين اجرا ميشود و متعلق به فاز دوم اين برنامه است. فاز اول اين برنامه براي دستيابي به فناوري ارسال فضاپيما به مدار ماه صورت گرفت. اين مرحله با انجام ماموريت هاي Cháng’é ۱ و۲ در سالهاي ۲۰۰۷ و ۲۰۱۰ به اتمام رسيد. مرحله بعدي و فاز دوم اين ماموريريت فرود آوردن موفق دوقلوي سطحنشين/سطحنورد بر ماه است. بخش اول اين مرحله در سال ۲۰۱۳ با فرود موفق Cháng’é – ۳ در نيمه آشنا و رو به زمين ماه انجام شد و امروز با فرود موفق Cháng’é ۴ در نيمه پنهان ماه، عملا به سرانجامي مطلوب براي چينيها رسيد. فاز بعدي برنامه کاوش ماه براي چينيها اعزام دو ماموريت Cháng’é ۵ و ۶ به نيمه روشن ماه است که در طي آن اين ماموريتها به جمع آوري نمونه از سطح و بازفرستادن آنها به زمين اقدام خواهند کرد. Cháng’é در ماه چه ميکند؟ Cháng’é در دهانهاي به نام فون کارمان (Von Kármán) درون حوضه قطب جنوب آيتکن فرود آمده است و قرار است به کمک ابزارهاي خود به بررسي اين منطقه بپردازد. ابزارهاي علمي اين سطح نشين از دوربينهاي فرود، دوربين پانارماي سطحي، طيف سنج فرکانس پايين با هدف بررسي فورانهاي خورشيدي، يک تابشسنج سطحي و همچنين يک محفظه حياتي است. اين محفظه سه کيلوگرمي مهر و موم شده شامل بذر برخي از گياهان و همچنين تخم حشرات است. فضاي درون اين بسته زيستي مشابه محيط زمين طراحي شده است و هدف آن بررسي رشد احتمالي و به بار نشستن اين نمونهها در مجاورت گرانش اندک ماه است (تنها تفاوت با محيط زمين گرانش خواهد بود). نماي نيمه پنهان ماه در محل فرود مه نشين چيني – آزانس فضايي چين همچنين به همراه اين سطحنشين، سطحنوردي رباتيک نيز به سطح ماه رفته است. اين ربات کوچک که به نام يوتو -۲ (Yutu-2) شناخته ميشود، به همراه خود دوربيني با ميدان ديد باز، يک ابزار بررسي زير سطحي راداري، طيف سنج مريي و نزديک به نور فروسرخ و ابزاري براي بررسي واکنش بادهاي خورشيدي و سطح ماه به همراه دارد. اگرچه تک تک اين آزمايشها اهميت بالايي دارند اما مهمترين بخش اين ماموريت فرود موفق در نيمه پنهان ماه است. اين آزمايش ها قدمهاي نخستين براي ساختن آيندهاي مهم، اگرچه احتمالي بر ماه است. Cháng’é چگونه با زمين تماس ميگيرد؟ يکي از مهمترين چالشهايي که فرود در نيمه پنهان ماه را به هدفي تا پيش از اين دست نيافتني تبديل ميکرد عدم امکان تماس و ارتباط مستقيم ميان زمين و فضا پيما است. زماني که شما بر نيمه پنهان ماه فرود آييد و يا در مداري نزديک به سطح ماه و در پشت ماه پرواز کنيد، ماه ميان شما و زمين مانع ايجاد ميکند و همين امر هم باعث ميشود تا امکان تماس مستقيم برقرار نباشد. موقعيت نقاط لاگرانژي اطراف ماه به همين دليل براي تماس مستقيم بايد ساختاري مداري را براي رله امواج طراحي کنيد. دو مسير براي اين کار وجود دارد. يکي اينکه مدارگردي را در مدار پايين در اطراف ماه قرار دهيد و هر بار که اين مدار گرد از فراز نيمه پنهان مي گذرد دادههاي دريافتي از سطح نشين را دريافت کرده و زماني که از سايه ماه بيرون ميآيد آن را به زمين بفرستد. راه ديگر اين است که مدارگردي را در مداري قرار دهيد که همزمان که به پشت ماه ديد دارد بتواند زمين را هم ببيند و با آن تماس بگيرد. چينيها اين مسير دوم را انتخاب کردند. آنها ماهوارهاي به نام Quèqiáo (به معني پل زاغي، که اشاره به يکي از افسانههاي چيني دارد که در آن زاغيها با کنار هم قرار دادن بالهاي خويش پلي را ايجاد ميکنند تا ژي نو، هفتمين دختر ايزد آسمان، بتواند به معشوق زميني خود برسد) را به نقطه لاگرانژي شماره ۲ مدار زمين و ماه اعزام کردند. اين ماهواره در اين مدار قفل شده در پشت ماه و در فاصله حدود ۶۵ هزار کيلومتري از سطح ماه قرار دارد و دادههاي اين مهنشين/مهنورد را به زمين رله ميکند. اين ماهواره شايد نخستين آجر از سنگ بناي ساختار مخابراتي باشد که در آينده اطراف ماه را در بر خواهد گرفت. چرا اين ماموريت مهم است؟ اين ماموريت مهمي است. فارغ از اهميت علمي بالقوه آن، اين ماموريت از نظر سياست و صحنه کاوشهاي فضايي مهم است. براي نخستين بار چين ديگر کشوري نيتس که برنامه فضايي ديگران را دنبال کند. حالا نام چين و صنايع فضايي اين کشور با نخستينهاي کاوشهاي فضايي گره خورده است. محل ها ي فرود بر ماه – NASA/BBC نکته مهم ديگر – که شايد اگر زمان ديگري بود براي ما در ايران اهميت بيشتري داشت – اهميت برنامه ريزي و نقشه راه در پروژههايي مانند پروژههاي فضايي است. برنامه فضايي چين که از چندين دهه پيش آغاز شد نقشه راه طولاني داشته و ارد که به آرامي ولي گام به گام جلو ميرود. گامهاي آهسته ولي پيوسته اين کشور، اکنون باعث شده است تا اين کشور در برخي از حوزهها با رقباي مهم و باسابقه خود پيشي بگيرد. اين در حالي است که بحثهاي سياسي و شايد از آن مهمتر فقدان چشماندازي تاثيرگذار در ايالات متحده براي آينده برنامه فضايي و همچنين روزگار نه چندان بر وفق مراد روسيه، فرصت شتاب گرفتن چين را بيشتر فراهم آورده است. اگرچه ساختار پنهانکار و غير شفاف چين اجازه نميدهد تا جزييات زيادي از چنين ماموريت هايي منتشر شود اما همين تداوم در برنامه ميتواند يک بار ديگر توجهها را به سوي برنامه ريزي آينده نگر در فضا و به خصوص مقاصد مهم جلب کند. ماه منزلگاه فراموش شده ما اگرچه هيچ کاوش فضايي را نميشناسم که فاقد اهميت و يا جذابيت يا تاثيري در آينده انسان باشد اما همزمان بايد رد نظر داشت که اگرچه پروژههايي مانند سفر به مريخ، معدن کاوي سيارکها و کاوش دوردستهاي منظومه شمسي مهم و حياتي هستند اما ماه مقصد مهم ما زمينيها است که نبايد اهميت آن را فداي جذابيت تبليغاتي پروژهاي مانند سفر انسان به مريخ کرد. ماه هنوز دنياي ناشناخته و داراي قابليتهاي بالقوه بسياري براي ما است. در ماه ما ميتوانيم سنگ بناي توسعه خود در فضا را محکم کنيم. در اطراف ماه مي توانيم با کمک تجربه و با هزينهاي به نسبت اندک سامانه ارتباطاتي را بسازيم که نه تنها امکان ارتباط مستقيم دايم با زمين داشته باشد که نقش رله ميان سياره اي آينده را بازي کند. ماه با توجه به فاصله نزديک به زمين، امکان ارتباط و پشتيباني مستقيم و امداد و نجات، مي تواند ميزبان نخستين پايگاههاي فرازميني انسان باشد. تمام آنچه آرزو داريم روزي در مريخ انجام دهيم را ميتوانيم با هزينه اندک، اطمينان بيشتر و سرعت و بازخورد بيشتر در ماه تمرين کنيم. ضمن اينکه مدار ماه و سطح آن ميتوانيد به پايگاهي براي سفرهاي فضايي ميان سيارهاي غير سرنشين دار و سرنشين دار احتمالي بعدي بدل شود. نيمه پنهان ماه بهشتي براي دانشمندان است. به دور از تابشهاي راديويي و حرارتي زمين و پنهان در زير سايه دايمي ماه و به دور از تاثيرات جوي که در زمين وجود دارد، ميتواند ميزبان و بستري براي ساخت رصدخانههاي بزرگي در طول موجهاي مختلف باشد که افق ديد ما را به شکل غير قابل باوري توسعه ميدهند. اولويت سفر و سفت کردن جاي پا در ماه بايد در اولويت برنامههاي فضايي آينده نگر باشد اگر بازيهاي سياسي مجالي دهد.