سیاره مریخ در گذشته حلقه داشت!
بيگ بنگ/ مثل ققنوسي که از خاکسترش بر ميخيزد، دانشمندان باور دارند يکي از قمرهاي فعلي مريخ به نام “فوبوس” امکان دارد از حلقهاي از غبارِ به جا مانده از گونههاي پيشين خودش متولد شده باشد. مدتها پس از کشف ديموس و فوبوس در سال ۱۸۷۷، دانشمندان گمان ميکردند، اين دو قمر کوچک مريخ، سيّارکهاي هستند که به دام افتادهاند. اين باور تا زماني که شواهد آشکار ساخت هر دو قمر همزمان با سياره سرخ شکل گرفته بودند، ادامه يافت؛ و اينکه ديموس قمر کوچکتر مدار اسرارآميز انحنادار و کجي دارد. اگرچه، تا قبل از سال ۲۰۱۷ پژوهشگران ايدۀ جديدي ارائه نکرده بودند که بتواند شرح دهد چرا مدار ديموس حدود ۲ درجه انحنا دارد. “ماتيجا کاک” دانشمندِ پژوهشگر در انستيتوي تحقيق براي هوش فرازميني و نويسنده ارشد در نشستي خبري گفت:«اين حقيقت که مدار ديموس دقيقا و کاملا منطبق بر خط استواي مريخ نيست، بياهميت شمرده ميشد. اما زماني که ايدهاي بزرگ بدست آورديم و با ديدگاهي ديگري آن را بررسي کرديم، انحناي مدار ديموس راز بزرگي را برملا کرد.» ساختن حلقهاي مريخي نظريههاي پيشين نشان ميدادند که اقمار مريخ از بقاياي پرتاب شده به فضا پس از برخوردي عظيم به مريخ بين ۱۰۰ و ۸۰۰ ميليون سال پس از ايجاد سيّاره، شکل گرفتهاند. اگرچه، اين چرخشِ تازه در نظريه، بتازگي در ۲۳۶ اُمين نشست مجازي از جامعۀ اخترشناسان آمريکا ارائه شد، که نشان ميدهد پس از برخورد اوليه و در طول ميلياردها سال، نسلهايي از اقمار مريخي از آن زمان تا کنون به حلقههايي بازيابي شدهاند، و در عوض در قالب اقمار جديد کوچکتري در آمدهاند و براي فوبوس اين چرخه ممکن است دوباره تکرار شود. فوبوس تنها با عمر ۲۰۰ ميليون سال، که با استانداردهاي نجومي نسبتا جوان به حساب ميآيد، هنگام گردش به دور مريخ آهسته آهسته به سياره نزديک ميشود. يک روز، احتمالا در ۳۰ تا ۵۰ ميليون سال آينده، فوبوس آنقدر به مريخ نزديک خواهد شد که نيروهاي گرانشي آن را از هم ميپاشد. و مطابق اين نظريۀ جديد، سپس بقاياي خُرد شده فوبوس پيرامون سياره سرخ پراکنده خواهد شد و يک حلقۀ مريخي تازه ايجاد ميکند. قرار دادن ديموس روي منحني در نبود حلقهها در حال حاضر، اين نظريه چرخۀ مريخي همچنين شرح ميدهد چرا مدار ديموس به اين شکل کج شده است. چنين مدار کجي نميتواند در نتيجۀ به دام افتادن قمري باشد که به سمت مريخ پيچ خورده، بلکه در عوض نياز به قمري تازه متولد شده دارد که حرکتي رو به بيرون داشته و مدار ديموس را مختل کرده است. کاک و همکارانش بر اين باورند که تنها بيش از ۳ ميليارد سال قبل، قمري که نياي فوبوس محسوب ميشده، باعث اين انحنا در مدار ديموس شده است. اين قمر قديمي و سمج احتمالا تا ۲۰ برابر بزرگتر از فوبوس در عصر حاضر بوده است. (فوبوس تنها چند ده کيلومتر عرض دارد، بنابراين جرمش آنقدر کم است که فردي ۹۰ کيليوييِ ايستاده بر روي سطحش تنها ۲۸ گرم وزن خواهد داشت.) اين جرم قمري کهن، در ادغام با حرکت رو به جلويش، به مداري رسيده بوده که سه برابر کوچکتر از مدار ديموس است. نسبتِ مدارهاي اين دو قمر آنها را در شرايطي قرار ميدهد که از نظر گرانشي دائما براي يکديگر اختلال ايجاد کنند و اين امر در نتيجه مداري کج به ديموس داده است. زماني که نياي فوبوس باعث مداري کج در ديموس شد، در نهايت سفري رو به داخل را آغاز کرد که منجر به نابودياش شد. اين رويداد با دو چرخۀ تبديل حلقه به قمر همراه شد، که آخرينش فوبوس را ايجاد کرد. کِش رفتن از فوبوس در سال ۲۰۲۴، آژانس فضايي ژاپن(JAXA) برنامه دارد تا سفينهاي را به فوبوس بعنوان بخشي از ماموريتِ کاوشهاي اقمار مريخ بفرستد (ام ام ايکس). اين فضاپيماي بلندپرواز، سفر مخاطره آميزي را به فوبوس خواهد داشت تا دادههايي دقيق از روي اين قمر جمعآوري کرده و حتي نمونههايي از سطحش بردارد تا به زمين بازگرداند. سپس دانشمندان اين نمونهها را با استفاده از برخي از پيشرفتهترين تجهيزات آزمايشگاهيِ در دسترس بررسي نمايند. اين پژوهش به دانشمندان کمک ميکند تا گذشتۀ مبهمِ اقمار مريخ را کاوش کنند. کاک گفت:«من براي تجربيات زندگي محاسبات نظري دارم، و بسيار هم کارآمد هستند، اما به آزمون گذاشتن آنها در برابر واقعيت ِ جهان، در حال و گذشته بهتر هم هست.» در حال حاضر چهار سيّاره در منظومه شمسي ما داراي حلقه هستند، مشتري، نپتون، اورانوس، و از همه مشهورتر زحل. اما از ميان هزاران سيارۀ فراخورشيدي که تاکنون کشف شدهاند، تنها گواه علميِ محکم براي وجود سيستم حلقه در يکي از آنها وجود دارد. بنابراين، با مطالعه بر روي حلقههاي قديم و حال حاضر در منظومهشمسي خودمان، دانشمندان قصد دارند به درک بهتري از دليل اينکه چرا برخي سيارات حلقه دارند برسند، و همچنين اينکه چگونه آ ها را در منظومههاي ستارهاي دوردست شناسايي کنند.