مشکلاتی که گیاهان دارویی برای کلیهها ایجاد میکنند
ايسنا/ در يک مطالعه مروري مشخص شد که برخي گياهان دارويي باعث ايجاد عوارض منفي در عملکرد کليهها ميشوند. با توجه به حجم بالاي تبليغات رسانهاي مبني بر اثرات درماني کارآمد و ايمن فرآوردهها و مکملهاي گياهي، آموزش و اطلاعرساني از طرف مراجع ذيصلاح درباره مصرف درست و منطقي فرآوردههاي گياهي با لحاظ خطرات و عوارض احتمالي آنها، ضروري است. همچنين سازمانهاي نظارتي و قانونگذار نقش مهمي در جلوگيري از تخلفات گياهان دارويي دارند.
استفاده از گياهان براي درمان بيماريها از زمانهاي بسيار دور در بين مردم دنيا رواج داشته است. امروزه نيز در بسياري از کشورها به خصوص کشورهاي در حال توسعه برخي مردم از فرآوردههاي گياهي براي درمان بيماريها استفاده ميکنند.بسياري از مردم در سراسر جهان بر اين باورند که مصرف گياهان دارويي اگر سودي نداشته باشد، زياني نيز ندارد. به همين خاطر درباره اثرات مضر و عوارض سوء گياهان دارويي کمتر گفته و نوشته ميشود. گياهان دارويي اگر زير نظر افراد آگاه مصرف نشوند، ميتوانند مشکلاتي را براي سلامتي افراد به وجود آورند.براي تعيين اثربخشي و بيخطري داروهاي صنعتي پيش از ورود به بازار، آزمايشهاي متعددي انجام ميشود؛ در صورتي که چنين کنترلي بر داروهاي گياهي وجود ندارد.عوارض ناشي از مصرف گياهان دارويي بسياري از اندامها و دستگاههاي بدن را تحت تاثير قرار ميدهد. يکي از حياتيترين اندامهاي بدن کليهها هستند و از آنجا که کليه؛ اصليترين اندام در دفع مواد شيميايي واردشده به بدن است، در برابر تاثيرات اين مواد آسيبپذير است. برخي گياهان داراي ترکيبات شيميايي هستند که ممکن است بر ساختار و عملکرد کليه تاثيرات منفي داشته باشد.همچنين بايد توجه داشت که جايگزيني و مخلوطشدن نمونههاي گياهي، انواع تقلبها، آلودگي با فلزات سنگين، آلايندهها و آفتکشهاي گياهي، سموم حاصل از آلودگيهاي قارچي و ميکروبي ميتواند در اثرات سوء ترکيبات و فرآوردههاي گياهي نقش داشته باشد.با توجه به مطالب مطرحشده، پژوهشگران فارماکولوژي و داروسازي در يک مطالعه مروري عوارض گياهان دارويي و فرآوردههاي گياهي را بر کليهها بررسي کردند. در اين مطالعه «الهه عبدالهي» و «محمود هورمند» به همراه همکارانشان در دانشگاههاي علوم پزشکي ايران، علوم پزشکي تهران و دانشگاه آزاد اسلامي تهران مشارکت داشتند.براي انجام اين پژوهش مقالات مرتبط با اين موضوع که در سالهاي 1990 تا ژانويه 2018 در پايگاههاي pubmed و google scholar منتشر شده است، بررسي شد.با توجه به بررسيهاي انجام شده؛ عوارض کليوي ناشي از گياهان دارويي را ميتوان به پنج دسته تقسيم کرد:
نکروز حاد توبولي
نکروز؛ نوعي آسيب سلولي است که ممکن است به دليل ضربه، عفونت، سموم و ... ايجاد شود و طي آن روند بهبود آسيب مختل شده و سلول ميميرد. نکروز حاد توبولي؛ بيماري است که طي آن سلولهاي اپيتليايي که لولههاي کليه را تشکيل ميدهند، از بين ميروند.گياهاني مثل شيرينبيان، افدرا يا ريش بز، درمنه، داتوره، سورنجان، خارخاسک، خرزهره زرد و... ميتوانند باعث ايجاد نکروز حاد ريوي شوند.
نکروز حاد بافت بينابيني کليه
اين مشکل يکي ديگر از بيماريهاي کليه است که به دلايل مختلف سلولهاي بافت بينابيني کليه دچار نکروز و مرگ سلولي ميشوند.گياهاني مثل زراوند، پنجه گربه، جنس بيد، خارخاسک، يوهمبه، صبرزرد يا آلوئهورا ميتوانند باعث ايجاد نکروز حاد بافت بينابيني کليه شوند.
افزايش امکان ابتلا به سنگ کليه
سنگهاي کليه معمولا از جنس کلسيم، اگزالات، اورات، سيستئين يا آستروويت هستند. اين سنگها در مسير سيستم جمعکننده ادراري حرکت ميکنند اما ممکن است بسيار بزرگ باشند و نتوانند از مجاري باريک عبور کنند و باعث انسداد و اختلال در عملکرد کليه شوند.برخي ترکيبات زماني که به مقدار زياد، به طور مکرر و بدون آب کافي مصرف شوند، ممکن است باعث ايجاد سنگ کليه و التهاب مزمن بافت بينابيني شوند.برخي گياهان که ممکن است ايجاد سنگ کليه کنند؛ کرنبري،سياهگيله، ترشک و افدرا يا ريش بز هستند.
رابدوميوليز يا واپاشي عضلات اسکلتي
رابدوميوليز يک اختلال جدي است که در اثر آسيب ماهيچهها و آزاد شدن محتواي آنها به جريان خون ايجاد ميشود. بافت ماهيچهاي ممکن است به دلايلي مثل قرار گرفتن در معرض سموم، عفونتها، اختلالات التهابي و متابوليک آسيب ببيند، بافت آن به جريان خون وارد شده از طريق ادرار دفع شود. ميوگلوبين که يکي از مهمترين اجزاي سازنده عضله است، طي آسيب شديد ماهيچه در جريان آزاد ميشود و تجمع آن در لولههاي کليوي ميتواند به آسيب کليه منجر شود.بعضي از گياهان مانند: شيرينبيان؛ شاهدانه (ماريجوانا يا حشيش) افدرا يا ريشبز، افسنتين، سورنجان و ... ميتوانند باعث رابدوميوليز شوند.
مهار آنزيم سيکلواکسيژناز (COX)
آنزيم سيکلواکسيژناز در کليه نقش مهمي دارد و هر ترکيبي که باعث مهار فعاليت اين آنزيم ميشود ميتواند باعث بروز نارسايي کليه شوند. خطر ايجاد آسيب کليه در افرادي که از قبل بيماري کليوي داشتهاند بيشتر است.برخي از گياهان دارويي مانند عروس چمنزار اروپايي، زنجبيل، شاه بلوط هندي، بابونه گاوي، Curcuma longa يا زردچوبه، کندر، چاي سبز، بيد و ... ميتوانند باعث مهار آنزيم COX و اختلال در عملکرد کليهها شوند.علاوه بر عوارض گياهان دارويي، مسائلي مانند تقلبهاي دارويي، اشتباه در شناسايي و وجود آلودگيهاي مختلف و ... ميتوانند باعث ايجاد مشکلات سلامتي شوند.
اشتباه در شناسايي، انتخاب و مخلوط شدن نمونههاي گياهي
استفاده از درمانهاي گياهي به اطلاعاتي در مورد گياهان بومي، طرز تهيه و طرز استفاده از آنها احتياج دارد. با توجه به از بين رفتن تدريجي مناطق روستايي و به تبع آن از دسترفتن دانش بومي و محلي، به هنگام استفاده از اين گياهان، ممکن است اشتباهات خطرناکي صورت گيرد. براي مثال در يک مطالعه در کانادا براي آزمايش اصيل بودن نمونههاي گياهي از آزمايش DNA استفاده شد و نتايج نشان داد که حدود 60 درصد از نمونهها، داراي DNA گياهاني بودند که با گياهان ادعا شده متفاوت بود.
آلودگي گياهان دارويي با فلزات سنگين و تقلبهاي دارويي در ساخت فرآوردههاي گياهي
فلزات سنگين از طريق خاک يا آب آلوده به گياهان منتقل ميشوند. مسموميت با فلزات سنگين در تمام سنين با علائمي مثل کمخوني، نوروپاتي، فشار خون بالا، اختلال عملکرد کليه يا کبد و سرطان همراه است.وجود ترکيبات دارويي و به بيان ديگر تقلبات دارويي در عرضه فرآوردههاي گياهي يکي ديگر از مشکلات گياهان دارويي است. طبق بررسيهاي انجام شده از بين گياهان دارويي آسيايي که در کانادا عرضه ميشوند؛ بيش از 32 درصد شامل داروهايي مثل؛ فناستين، متيل تستسترون، کلرفنيرامين، بتامتازون، افدرين، سيلدنافيل، فنفلورامين و استروئيدها هستند و 10 تا 15 درصد از آنها شامل سرب، جيوه يا آرسنيک بودهاند. اين کار مصداق تقلب دارويي است و با هدف افزايش اثربخشي فرآورده گياهي انجام ميشود و ميتواند عوارض خطرناکي براي مصرفکننده بهدنبال داشته باشد.
با توجه به نتايج بهدستآمده، پژوهشگران اين مطالعه مروري ميگويند: «استفاده از گياهان دارويي و فرآوردههاي گياهي در نظام سلامت بسياري از کشورها؛ از جمله ايران رواج يافته است. اين واقعيت در کنار اين انگاره عاميانه که مصرف گياهان دارويي به علت طبيعي بودن مفيد و بيضرر است، تبديل به يکي از آفات بزرگ نظام سلامت شده است».اين محققان با اشاره به تقلبها و احتمال آلودگي گياهان دارويي ميگويند: «اين موارد لزوم بازنگري جدي و سختگيرانه در قوانين ساخت، توزيع و مصرف فرآوردههاي گياهي اعم از داروهاي گياهي و گياهان دارويي و مکملهاي حاوي عصاره يا ترکيبات فعال گياهي را از سوي مراجع نظارتي و قانونگذاري ميطلبد».به گفته اين محققان؛ با توجه به حجم بالاي تبليغات رسانهاي مبني بر اثرات درماني کارآمد و ايمن فرآوردهها و مکملهاي گياهي، آموزش و اطلاعرساني از طرف مراجع ذيصلاح درباره مصرف درست و منطقي فرآوردههاي گياهي با لحاظ خطرات و عوارض احتمالي آنها، ضروري است.يافتههاي اين مطالعه به صورت مقاله علمي پژوهشي با عنوان «بررسي نقش گياهان دارويي در ايجاد عوارض سوء کليوي: مطالعهاي مروري» فصلنامه گياهان دارويي؛ زير نظر پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي، منتشر شده است.