برگزیده

«بایدو» به جای GPS مشکوک

فرهيختگان

بروزرسانی 1404/04/25 - 21:45

فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

زینب مرزوقی| در هفته‌های اخیر، اختلال در سیستم موقعیت‌یاب جی‌پی‌اس به دلیل محدودیت در اینترنت، به یکی از معضلات شهروندان، به‌ویژه کسب‌وکارهای اینترنتی تبدیل شده است. احسان چیت‌ساز، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، درباره اختلال جی‌پی‌اس در این روز‌ها به یکی از رسانه‌ها گفت: «جی‌پی‌اس پیشرفته است، اما یک حقیقت تلخ وجود دارد؛ کنترل کامل آن در دست وزارت دفاع آمریکاست. این یعنی هرگونه اختلال منطقه‌ای، اختلال عمدی یا کاهش کیفیت خدمات می‌تواند کاملاً تصمیمی سیاسی باشد.»
او در ادامه به ایجاد اختلال داخلی روی GPS نیز اشاره کرد: «برخی مواقع اختلالاتی توسط سیستم‌های داخلی بر روی این سیستم ایجاد می‌شود و همین مسئله ما را به سمت گزینه‌های جایگزین مانند BeiDou سوق داده است.» چیت‌ساز در این گفت‌وگو از یک سیستم موقعیت‌یاب چینی نام برد. اکنون باید دید روند کوچ از جی‌پی‌اس به بایدو چقدر به طول می‌انجامد و الزامات این کوچ چیست؟

مزیت‌های بایدو
سرویس مکان‌یابی بایدو، جدیدتر است و بیش از هر سیستم دیگری ماهواره دارد و تعداد ایستگاه‌های نظارتی آن در سراسر دنیا، بیش از ده برابر جی‌پی‌اس است. در نتیجه، دقت بایدو در بسیاری از مناطق، از جمله کشورهای در حال توسعه، بالاتر از همتای آمریکایی‌اش است.
در اواسط ماه می سال ۲۰۲۳، چین آخرین ماهواره بایدو را به فضا پرتاب کرد تا تعداد ماهواره‌های بایدو به ۵۶ عدد برسد؛ تقریباً ۲ برابر ۳۱ ماهواره GPS.
آخرین ماهواره بایدو، دارای ویژگی پیام‌رسانی دو طرفه است؛ ویژگی‌ای که GPS از آن بی‌بهره است. این ویژگی عموماً در چین در دسترس است و به تراشه‌های خاصی نیاز دارد که به‌شکل گسترده در بازار مصرف‌کنندگان در دسترس نیست. این به کاربران این امکان را می‌دهد تا در مناطقی که پوشش‌دهی شبکه موبایل وجود ندارد، پیغام‌های کوتاهی ارسال کرده و در عین حال بتوانند از آن برای عملیات جست‌و‌جو و نجات نیز بهره ببرند.

باید تأییدیه‌های جهانی برای استفاده از موقعیت‌یاب جدید اخذ شود
جواد نعناکار، کارشناس حقوقی حوزه فناوری اطلاعات، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به این نکته اشاره کرده است که ما مستقیماً از جی‌پی‌اس استفاده نمی‌کنیم، بلکه جی‌پی‌اس نام ماهواره است. او افزود: «دستگاه‌هایی که در داخل کشور داریم و مهم‌ترین دستگاه‌هایی هستند که سیگنال‌های ماهواره‌ای را دریافت می‌کنند، روی موبایل‌ها، خودرو‌ها یا جاهای دیگر نصب هستند و اصطلاحاً به آن‌ها جی‌پی‌اس می‌گویند. در واقع، این‌ها جی‌پی‌اس نیستند، بلکه دستگاه‌های گیرنده سیگنال‌های ماهواره‌ای هستند. چرا جی‌پی‌اس نیستند؟ چون خود جی‌پی‌اس نوعی ماهواره است که تحت مالکیت ایالات متحده قرار دارد. ما دو سیستم دیگر هم داریم: یکی تحت مدیریت اروپاست و دیگری دست چین. این‌ها در مدار‌های مجاز ماهواره‌هایی را مستقر کرده‌اند که دستگاه‌های گیرنده از سیگنال‌های آن‌ها استفاده می‌کنند تا موقعیت مکانی خودشان را که اصطلاحاً به آن نقاط جی می‌گویند، مشخص کنند.»
نعناکار گفت: «نکته این است که دستگاه‌های گیرنده سیگنال لزوماً از ماهواره‌های جی‌پی‌اس استفاده نمی‌کنند. کافی است سیگنال سه ماهواره واضح باشد تا دستگاه بتواند موقعیت خودش را مشخص کند. مثلاً ممکن است دستگاه شما اصلاً از جی‌پی‌اس استفاده نکند و مثلاً یک نقطه از ماهواره‌های اروپایی و دو نقطه از ماهواره‌های چینی بگیرد و موقعیت را شناسایی کند. پس این فرض که دستگاه‌های ما حتماً با سیستم آمریکایی کار می‌کنند، نادرست به نظر می‌رسد، چون دستگاه‌ها با دریافت سیگنال از سه نقطه کارشان را انجام می‌دهند.»
این کارشناس حقوقی حوزه فناوری اطلاعات در ادامه درباره پشتیبانی دستگاه‌ها از سیستم‌های دیگر عنوان کرد: «نکته بعدی این است که اگر بخواهیم جی‌پی‌اس را مختل کنیم و از دو سیستم ناوبری دیگر استفاده کنیم، آیا دستگاه‌های موجود در دست مردم این را پشتیبانی می‌کنند یا نه؟ به‌صورت پیش‌فرض، دستگاه‌هایی که مثلاً در سال ۱۴۰۳ تولید شده‌اند، مثل برند‌های آیفون، سامسونگ یا شیائومی که در ایران متداول هستند، این سیستم‌ها را پشتیبانی می‌کنند. اما ممکن است دستگاه‌های قدیمی‌تر این امکان را نداشته باشند و فقط با سیستم جی‌پی‌اس تنظیم شده باشند. این می‌تواند اخلال گسترده‌ای در رهگیری، چه در قایق‌ها، کشتی‌ها یا خودرو‌ها، ایجاد کند اگر بخشی از ماهواره‌ها را کنار بگذاریم و بخواهیم با ماهواره‌های دیگر کار کنیم. به نظر می‌رسد این موضوع نیاز به بررسی فنی‌تر دارد.»
وی ادامه داد: «یک نکته حاشیه‌ای هم ممکن است مطرح شود؛ ما سازمان جهانی ITU را داریم که ایران مدتی در هیئت رئیسه آن بود، اما در دولت‌های قبلی این کرسی را از دست داد. بااین‌حال، همچنان عضو این سازمان هستیم. هماهنگی با این سازمان و استاندارد‌هایی که آنجا تنظیم می‌شود، برای هماهنگی بین‌المللی دستگاه‌ها بسیار مهم است. اگر بخواهیم تصمیمی بگیریم، به نظر می‌رسد باید حداقل تأییدیه‌هایی ضمنی با سرویس‌دهنده‌ها منعقد کنیم. هیچ خبر رسمی از سازمان‌های بین‌المللی یا اسناد مصوب که در دسترس همه باشد، ندیده‌ایم که به‌صورت قطعی تأیید کند این اتفاق افتاده یا خیر.»

قطع ارتباط یا همکاری با جی‌پی‌اس ممکن است مزیتی برای ما نداشته باشد
اما اهمیت این کوچ از جی‌پی‌اس به بایدو چیست؟ نعناکار در پاسخ به این سؤال عنوان کرد: «در سیاست کلان حوزه حکمرانی، این تصمیم ممکن است خیلی تأثیرگذار نباشد. دلیلش این است که تمام نقاط جی‌ال‌سی کشور قبلاً هم نقطه‌گذاری و شناسایی شده‌اند. پس اگر بخواهیم رهگیری و ردیابی را مختل کنیم، اصل ماجرا اتفاق نمی‌افتد. اولاً، اگر مثلاً بخواهیم از هوش مصنوعی مثل لوندر یا ورایزددی که برای دستگاه‌ها استفاده شده، جلوگیری کنیم، آن‌ها می‌توانند از ماهواره‌های جدید استفاده کنند؛ یعنی لزوماً با جی‌پی‌اس کار نمی‌کنند و می‌توانند با بایدو کار کنند. لذا به نظر می‌رسد از لحاظ فنی، قطع این ارتباط یا مختل کردن آن مزیتی برای ما نداشته باشد. ضمن اینکه ممکن است بخشی از مردم متأثر شوند، چون دستگاه‌هایی که دارند شاید با بایدو سازگار نباشد و دستگاه‌های قدیمی‌تری باشند که هزینه ایجاد کند. برای همین می‌گویم این تصمیم یا مصوبه باید از لحاظ فنی دقیق‌تر بررسی شود.»
وی ادامه داد: «این کوچ که مدنظر داریم، در حوزه ردیاب‌ها هم باید از لحاظ فنی بررسی شود. اگر بخواهید از بایدو استفاده کنید، باید حتماً این نکته را در نظر داشته باشید که در هر لحظه بتوانید سیگنال سه نقطه را دریافت کنید. من نمی‌دانم آیا از لحاظ فنی همیشه بر فراز آسمان ایران سه نقطه از طریق این ماهواره‌ها در دسترس است یا خیر. برای همین حتماً باید از نظر فنی بررسی شود که ببینند این کار چقدر زمان می‌برد و اصولاً پیاده‌سازی‌اش عملیاتی است یا نه، چون ممکن است تصمیمی بگیرند و کاری انجام دهند، اما نتیجه‌ای نداشته باشد. این موضوع مستلزم تأییدیه‌های سازمان آی‌تی‌یو و بررسی امکان‌پذیر بودن آن از نظر عملیاتی است.»
نعناکار همچنین در پایان گفت: «من فکر می‌کنم در این جنگ‌های جدید که اصولاً جنگ داده‌هاست، به‌جای اینکه بخواهیم از منابع داده‌ای مثل جی‌پی‌اس، پلتفرم‌ها یا اینترنت جدا شویم یا راه جدیدی در پیش بگیریم، بهتر است فرایند‌های داخلی را اصلاح کنیم؛ یعنی اطلاعات اضافی جمع‌آوری نشود، حتماً رمزنگاری شود و اطلاعاتی که لازم نیست، منتشر یا اخذ نشود. این احتمالاً خیلی مؤثرتر از این است که بخواهیم خودمان را از فناوری جدا کنیم، چون فناوری راه خودش را پیدا می‌کند و چیزی که مختل کرده‌اید، به‌نحوی دیگر جبران خواهد شد.

استفاده از موقعیت‌یاب جدید زمان‌بر است
پوریا آستارکی معتقد است که احتمالا کوچ از جی‌پی‌اس به بایدو در سامانه‌های نظامی کشور اتفاق افتاده است، اما در مجموع استفاده کاربران مدنی از امکانات بایدو زمان‌بر است. او افزود: «استفاده از جی‌پی‌اس دو بُعد داشته است: یکی در سامانه‌های نظامی و دیگری در مصارف شخصی و کاربری مدنی. در هر دو بُعد، جایگزینی بر اساس نقل‌قول‌هایی که در رسانه‌های خارجی و اطلاعات منتشرشده وجود دارد، به نظر من انجام شده است. برخی رسانه‌ها، از جمله یک منبع چینی، اعلام کرده‌اند که ایران جایگزینی انجام داده و به دلایل امنیتی جی‌پی‌اس را قطع کرده است. از سوی دیگر، بایدو تکنولوژی جدیدتری است و چین اصولاً در بسیاری از موارد، به‌ویژه در حوزه نظامی، این تکنولوژی را برابر یا بهتر می‌داند. همچنین در سطح کاربران مدنی، جی‌پی‌اس در مسیریاب‌ها و گوشی‌های موبایل پیاده‌سازی شده و استفاده بسیار گسترده‌ای در کشور دارد. این از نظر امنیتی، مشکلی که به وجود می‌آورد این است که کلان‌داده از موقعیت مکانی افراد، اطلاعات لجستیکی، اطلاعات ترافیکی و مسائل مشابه در اختیار آمریکا و در نتیجه دشمن قرار می‌گیرد.»
آستارکی درباره اینکه جایگزینی تا چه حد امکان‌پذیر است و چه ملزوماتی دارد؛ گفت: «نمی‌توان پاسخ خیلی کوتاه و مختصری داد، چون سامانه‌های مختلف، چه از نظر سخت‌افزاری و چه از نظر نرم‌افزاری، باید این امکان را فراهم کنند. برای همین، من خیلی امیدوار نیستم که در زمان کوتاهی، مثلاً سه ماه یا شش ماه، این جایگزینی یک‌باره انجام شود. اپلیکیشن‌های ایرانی یا مسیریاب‌ها و امثال آن‌ها نمی‌توانند خیلی سریع از جی‌پی‌اس صرف نظر کنند و از بایدو استفاده کنند. اما مسیری است که با توجه به شرایط امنیتی باید طی شود.»
وی همچنین در ادامه عنوان کرد: «باید مشخص کنیم راجع به چه چیزی صحبت می‌کنیم. مثلاً در یک اپلیکیشن موبایل، جایگزینی شاید کار سختی نباشد و در زمان کوتاه قابل انجام باشد. اما اگر فرضاً سامانه ملی لجستیکی وجود داشته باشد، این زمان بیشتر می‌شود. همین‌طور گوشی‌های موبایل یا دستگاه‌های نیازمند اتصال به ماهواره، مثل دستگاه‌های ناوبری ماهواره‌ای، زمان بیشتری نیاز دارند. همچنین فکر می‌کنم در کشورمان باید در واردات موبایل هم تجدیدنظری انجام شود و سعی کنیم بیشتر گوشی‌های چینی وارد کنیم. مثلاً اخباری آمده که تمام گوشی‌های سامسونگ توزیع‌شده در خاورمیانه، نرم‌افزار امنیتی به‌صورت پیش‌فرض روی آن‌ها نصب شده است. این مسئله خیلی چندلایه، پیچیده و گسترده است. تغییراتی که احتمالاً باید انجام شود، به‌گونه‌ای نیست که کشور تصمیم بگیرد و مثلاً دو هفته بعد این تغییر را اعمال کند. این یک فرایند زمان‌بر است و شاید دو سال یا حتی بیشتر طول بکشد تا این جایگزینی، به فرض اینکه به سیاست جدی تبدیل شود، اتفاق بیفتد. من اظهارنظر خیلی جدی یا مصوبه قانونی ندیده‌ام که الزام کند کشور باید کاملاً از جی‌پی‌اس فاصله بگیرد، حتی در سطح کاربران مدنی. چنین چیزی ندیدم، ولی احتمالش زیاد است که مورد نظر تصمیم‌سازان باشد و چنین تصمیمی اتخاذ شود.»

تغییر سیستم موقعیت‌یاب می‌تواند یک تصمیم راهبردی باشد
همچنین عمادالدین پاینده، پژوهشگر اقتصاد دیجیتال، در رابطه با استفاده از سیستم جی‌پی‌اس گفت: «سیستم GPS (آمریکا) با داشتن حدود ۳۱ ماهواره فعال، در حالت مدنی دقتی بین ۵ تا ۱۰ متر دارد و در حوزه نظامی دقت آن تا سانتی‌متر هم می‌رسد. این دقت بالا باعث شده GPS ستون فقرات ناوبری، کشاورزی دقیق و مخابرات در سطح جهان باشد. اما با ظهور رقبایی مثل GLONASS (روسیه) با دقت حدود ۲.۸ تا ۷.۳۸ متر و BeiDou (چین) که دقت متوسطی در سطح چند متر و در آسیا–اقیانوسیه تا ۱–۲ متر دارد، تنوع در منابع موقعیت‌یابی بیشتر شده است. مثلاً BeiDou علاوه بر موقعیت‌یابی دقیق، از سال ۲۰۲۰ به‌طور کامل عملیاتی شده و قابلیت‌های اضافی مثل ارسال پیام کوتاه ماهواره‌ای دارد. سیستم اروپایی Galileo هم سرویس HAS با دقت ۲۰ سانتی‌متر را از سال ۲۰۲۳ فعال کرده که این سیستم را دقیق‌ترین گزینه در جهان کرده. موازی با این، GLONASS به‌خصوص در عرض‌های جغرافیایی بالا عملکرد بهتری نسبت به GPS دارد.»
پاینده ادامه داد: «امروزه بیشتر گوشی‌ها و دستگاه‌ها از حالت Multi-GNSS پشتیبانی می‌کنند، به طوری که ترکیب GPS+GLONASS+BeiDou سطح پوشش را به حدود ۵۰ ماهواره می‌رساند و دقت، سرعت فیکس و پایداری را افزایش می‌دهد. بازار تراشه‌های GNSS هم با رشد قابل توجهی روبه‌روست؛ ارزش آن‌ها در ۲۰۲۴ حدود ۳.۹ میلیارد دلار بوده و تا ۲۰۳۲ به ۷.۴ میلیارد خواهد رسید (نرخ رشد سالانه حدود ۸.۳درصد). اما چالش؛ گذار فنی و سیاسی است: تغییر تجهیزات فرستنده/گیرنده GNSS، تنظیمات استاندارد، سازگاری نرم‌افزاری و سخت‌افزاری همگی نیازمند سرمایه‌گذاری و بازنگری ساختاری هستند. همچنین، برخی کشور‌ها ممکن است حساسیت امنیتی نسبت به استفاده از سیستم‌های متعلق به چین یا روسیه داشته باشند. راهکار هوشمندانه کنونی، استفاده همزمان از چند سیستم GNSS برای افزایش تاب‌آوری و استقلال موقعیت‌یابی است؛ نه حذف GPS، بلکه مدیریت ریسک و بهبود دقت با پشتیبانی متنوع است.»
وی همچنین عنوان کرد: «اتحادیه اروپا توسعه سیستم Galileo را از اوایل دهه ۲۰۰۰ آغاز کرد، زمانی‌که روشن شد وابستگی کامل به GPS آمریکا در بلندمدت با مخاطرات راهبردی همراه است. تجربه جنگ کوزوو و تصمیم آمریکا برای قطع سیگنال GPS در برخی مناطق، زنگ خطر را برای اروپایی‌ها به صدا درآورد. آن‌ها دریافتند که حتی زیرساخت‌های حیاتی مانند حمل‌ونقل، انرژی و خدمات اضطراری می‌توانند در صورت بحران، تحت تأثیر تصمیم قدرت‌های بیرونی قرار گیرند. بنابراین، پروژه Galileo با هدف ایجاد یک سیستم ناوبری مستقل، مدنی و امن کلید خورد تا اروپا در حوزه موقعیت‌یابی، حکمرانی فناورانه و تداوم خدمات حیاتی، از وابستگی بیرونی رها شود. در یک تحلیل رسمی از ESA، اشاره شده که تقریباً ۶-۷ درصد تولید ناخالص داخلی اروپا -حدود ۸۰۰ میلیارد یورو- به خدمات موقعیت‌یابی ماهواره‌ای وابسته است، و قطع آن می‌تواند تأثیر‌های اقتصادی و انسانی گسترده‌ای داشته باشد؛ بنابراین ضرورت ساخت یک نظام مستقل کاملاً روشن بود.»