تحلیل چرخه توسعه ناموزون خوزستان
شرق/متن پيش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرين خبر به معناي تاييد آن نيست
احسان هوشمند/ خوزستان يکي از مهمترين و شاخصترين نمادهاي ناکامي و ناکارآمدي مديريتي ملي و استاني سده معاصر کشور است. استاني که از نظر شاخصهاي اقليمي، جغرافيايي، طبيعي و موقعيت ويژه و مناسب خود ميتوانست به نمونهاي از حکمراني خوب در کشور مبدل شود، شوربختانه در وضعيتي به سر ميبرد که هرازگاهي صداي اعتراضهاي صنفي، کارگري، اجتماعي و سياسي گروههايي از شهروندان آن، ابعادي از نارضايتيها و شکست برنامههاي توسعه کشور و ناکارآمدي نحوه اداره اين منطقه بااهميت را نمايان ميکند. اعتراضهاي آبي در خوزستان از سال 1379 در شهرهاي آبادان و خرمشهر خود را نشان داد و پس از 21 سال بر ابعاد آن در سطحي گستردهتر افزوده شده است. وضعيت خوزستان نشان ميدهد که گرههايي ساختاري و سردرگم، مدار توسعه کشور و نيز حکمراني استاني را با مانع و چالش روبهرو کرده است. در خوزستان افزون بر مسائل جاري، نحوه اداره شرکتهاي بزرگ صنعتي، پتروشيمي، نفتي، منطقه آزاد و ويژه، کشت و صنعت، بندري و ديگر مؤسسات اقتصادي نيز بر سياهه مسائل استان افزوده است. چرا تا صداي اعتراضي در خوزستان بلند نشود يا اتفاقي ناخوشايند بروز نکند و مشکل و بحراني روي ندهد، توجه مسئولان کشوري به پديدههاي مرتبط با زندگي و سرنوشت هموطنان در دستور کار قرار نميگيرد؟ مگر در ساختار اداره کشور، سازوکارهايي براي اطلاع مسئولان کشوري از مسائل کشور پيشبيني نشده است؟ مگر بخشي از وظايف نظارتي، قانوني و اداري همچون نمايندگان مجلس، نمايندگان شوراها، واحدهاي بازرسي و نظارت و دستگاههاي امنيتي و انتظامي، دستگاههاي علمي، دانشگاهي و مطالعاتي، واحدهاي تحقيقاتي نهادها، ادارات و سازمانها و ديگر سازمانهايي که بخش درخور توجهي از بودجه کشور را به خود اختصاص دادهاند، براي اين مهم نيست؟ آيا اين نهادها، سازمانها و دستگاهها نيز در همان چرخه و مدار سردرگم گرفتارند؟
1- خوزستان همچون ديگر نقاط کشور با مسئلهاي به نام «شايستگي مديران» مواجه است. درحاليکه در کشور انتخاب مديران نه بر اساس ملاکهاي مديريتي، شايستگي، تخصص، دانش، تجربه و شاخصهاي قابل ارزيابي بلکه معمولا
براساس روابط سياسي، باندي، محلي، بومي، قومي-قبيلگي و طايفهگرايي گزينش ميشوند، در نتيجه اين دست از مديران نهتنها آوردهاي توسعهاي براي کشور به ميراث نميگذارند، بلکه کشور را با بحرانها و مسائل تازهاي روبهرو ميکنند. در پژوهشي که سه سال قبل در خوزستان صورت گرفت، مشخص شد از ميان فرمانداران 27گانه اين استان، فقط دو نفر از دانشگاههاي دولتي فارغالتحصيل شدهاند! قدرت چانهزني و اعمال نفوذ شخصيتهاي عاليرتبه کشوري که خوزستاني هستند، در انتخاب مديران نيز ابعادي ديگر از مسائل اين استان را نمايان ميکند.
گروهي از خوزستانيها در ساختار کلان کشوري در مجمع تشخيص مصلحت، شوراي عالي امنيت ملي، بنيادها، مراکز نظارتي و ديگر نهادهاي دولتي و حاکميتي حضور دارند و هريک داراي عقبهاي در ساختار اداري خوزستان هستند که موجب بروز ناهماهنگي و تشديد انتخاب مديران براساس وابستگي باندي و محفلي شده است. اعمال فشار نمايندگان مجلس نيز بر اين مدار سردرگم افزوده است. در اين شرايط، محليانديشي، محليگرايي و بخشينگري جانشين مليانديشي، مصالح عمومي و منافع ملي شده و هزينههاي زيادي بر خوزستان و کشور وارد ميکند. انتخاب مديران ناکارآمد نتيجه چنين فرايندي است.
2- دوگانه مديريت ملي و استاني از ديگر آسيبهاي جدي در ساختار مديريتي استان خوزستان است. بخشي از مديران نفتي، پتروشيمي، صنايع بزرگ برق، آب و فولاد، مناطق آزاد و ويژه و کشت و صنعت، فعاليتهاي خود را در ناهماهنگي نسبي با مديريت استاني پيش ميبرند. ضمن آنکه در ساختار مديريت استاني نيز ناهماهنگي ناشي از بخشينگري نمايان است. نتيجه آنکه بخشينگري، محليگرايي، طايفه و قومگرايي، باندگرايي و فساد موجب ميشود آسيبهاي جبرانناپذيري بر روند توسعه استان وارد شود.
3- بيتوجهي و کمتوجهي مزمن به تصميمات کارشناسي و دانشپايه و آمايش سرزمين از آفتهاي عمومي نظام مديريتي کشوري است. اين شاخص در خوزستان خود را در طرحهايي مانند ساخت سد گتوند نمايان کرده است. نمونههاي ديگري از اين شاخص را در فاضلاب اهواز ميتوان ديد. اختصاص وام بانک جهاني با رقمي دهها ميليون دلاري و بنا بر قولي حدود 149 ميليون دلاري براي سيستم فاضلاب اهواز، کجا و چگونه هزينه شد؟ پس از اجراي طرحهاي فاضلاب، از چند نقطه فاضلاب اهواز وارد رود کارون ميشود؟ دليل برگشت فاضلاب به منازل مردم پس از هر بارندگي چيست؟ وضعيت منطقه آزاد تجاري–صنعتي اروند نيز از اين قاعده مبرا نيست! شرکتهاي کشت و صنعت، فولاد و حتي بندر امام خميني نيز طبق همين قاعده با مسائل بزرگي روبهرو هستند.
4- نهادهاي ناظر و نظارتي نيز با همين شاخصها دستوپنجه نرم ميکنند. تاکنون نهادهاي نظارتي کسي را براي طراحي، مکانيابي، ساخت و اجراي پروژه گتوند مورد مؤاخذه قرار دادهاند؟ آيا برخوردي شايسته با مقصران احتمالي اعم از اشخاص حقيقي و حقوقي مقصر در طراحي و ساخت سد گتوند صورت گرفته است؟ آيا درباره نقش مديران و نيروهاي سياسي در ناآراميهاي مربوط به تقسيمات کشوري شهرهاي دزفول و انديمشک که به کشته و زخميشدن دهها نفر منجر شد، با مقصران برخورد لازم صورت گرفت؟ آيا نسبت به جبران خسارات واردشده و ميلياردي به دانشگاه جنديشاپور اهواز اقدام شد؟ چرا نهادهاي نظارتي وظيفه خود را به نحو مطلوب تعقيب نکردهاند؟ طرحهاي عمراني خوزستان از ابتداي دهه 40 خورشيدي با فساد همزاد بودهاند. بنا بر روايت جعفر شريفامامي، وزير وقت صنايع و نخستوزير پيشين، فساد در طرحهاي عمراني خوزستان به زندانيشدن و بازداشت ابتهاج منجر شد. فساد در طرحهاي بزرگ آبي، صنعتي و سازهاي پديدهاي درخور توجه ويژه در ايران معاصر است. اين مهم يعني ابعاد فساد در طرحهاي عمراني بزرگ و کوچک، خود نيازمند سرفصل تحليلي مستقلي است.
5- آسيبهاي وارد بر نظام رسانهاي کشور بهويژه صداوسيما نيز در اين پازل ايفاگر نقش است. اگر صداوسيما بهجاي ايفاگري نقش جاده يکطرفه، ميزبان صداهاي منتقد و مخالف بود، اگر صداوسيما آينه تمامنماي افکار عمومي بود، قطعا اين ارگان مؤثر ميتوانست ايفاگر نقش سازندهاي در روند اطلاعرساني حرفهاي و بازبيني و نقد طرحهاي عمراني و توسعهاي باشد و عرصه را به رقباي برونمرزي نسپارد و... .
6- در اين شرايط، تقويت مشارکت عمومي و فعاليت نهادهاي واسط ميتوانست بخشي از کاستيهاي موجود را برطرف کند، اما غيبت نهادهاي مردمنهاد و احزاب سياسي و تنگشدن عرصه فعاليت اين نهادهاي واسط نيز مزيد بر مسائل موجود شده و جامعه تودهاي بهراحتي تحت تأثير صداها و امواج رسانهاي ديگر با انگيزههاي متفاوتي قرار ميگيرد. در خبرها آمده بود رئيسجمهور منتخب وعده انتخاب استاندار ويژه و تشکيل شوراي راهبردي خوزستان را طرح کرده است؛ اين اقدام در شرايطي ميتواند مفيد به فايده باشد که شوراي يادشده متشکل از متخصصان، دلسوزان و کارشناسان باتجربه ملي و استاني با سليقههاي مختلف و گوناگون باشد، بازوي مطالعاتي داشته باشد، ابزار رسانهاي قدرتمندي همچون صداوسيما در همراهي با اين اقدام باشد، نهادهاي مدني و احزاب سياسي به ياري فراخوانده شوند، فعاليت مستمر و منظمي پيشبيني شود و برنامه کاري روشني تعريف شود. خوزستان با مسائل بزرگي روبهرو است و مديريت اين شرايط، همّتي ملي همراه با کار کارشناسيشده و دانشبنيان ميطلبد.