تاملی بر بازنشر آثار زندهیاد مسکوب در فرهنگ جاوید
مهر/ بازنشر و احياي کتب تأليف و ترجمه در دهههاي گذشته که مترجمان يا مؤلفان آنها ديگر در قيد حيات نيستند، سنت پسنديدهاي است و فوايد بسيار دربر دارد. بازتوليد متون ضمن بازنشر انديشهها، مخاطبان را در جريانهاي اصلي فرهنگ در دوران آفرينش آن متون قرار داده و البته مخاطب را (بويژه در ترجمهها) با تاريخ تحولات ترجمه نيز آشنا ميکند.
ناشران بسياري در کشور هستند که در ذيل برنامههاي اصلي خود به بازنشر اين متون نيز اقدام ميکنند. کتابها در اين انتشاراتيها دوباره حروف چيني ميشوند. شايد در اين مراحل برخي از غلطهاي تايپي احتمالي در چاپهاي گذشته برطرف شوند. معمولاً اگر وارثاني از پديدآورندگان اين آثار حضور داشته باشند، بازنشرها با نظر آنها انجام ميشود.
زندهياد شاهرخ مسکوب (درگذشته به سال ۱۳۸۴) يکي از چهرههاي شاخص فرهنگ ايران است که از دهه ۳۰ تا دهه ۶۰ حضور فعالي در عرصه ترجمه و تأليف و نقد داشت. او شاهنامه پژوه مهمي است و متنهايش پيرامون شاهنامه باعث شد تا جريانهاي شاهنامه پژوهي در ايران به رويکردها و نگاههاي جديد مجهز شوند.
او همچنين در عرصه ترجمه نيز حضوري فعال داشت و بويژه براي نخستين بار نمايشنامههاي مهمي از يونان باستان را به فارسي ترجمه کرد. «افسانههاي تباي» اثر سوفوکلس شامل نمايشنامههاي «اديپوس شهريار (اديپ شاه)»، «اديپوس در کلنوس» و «آنتيگنه» به همراه مقاله مهم «آنتيگنه و لذت تراژيک» از جمله اين نمايشنامههاست. همچنين او ترجمه نمايشنامه مهم «پرومته در زنجير» اثر اشيل را نيز از خود به يادگار گذاشته است. از اين نظر دانشجويان رشته تئاتر و علاقهمندان به ادبيات يونان باستان مديون او هستند.
ترجمه نمايشنامه «پرومته در زنجير» اثر اشيل را زندهياد مسکوب سال ۱۳۴۲ توسط انتشارات انديشه منتشر کرد و به چاپهاي متعدد رسيد. گويا زمان چاپ سوم خود زندهياد مسکوب در متن ترجمه تغييرات اندکي داد و آن را مختصر ويرايشي کرد. انتشارات فرهنگ جاويد که يکي از ناشراني است که به بازنشر متون اهالي قلم درگذشته اقدام ميکند، سال ۹۵ اين ترجمه را منتشر کرد. در شناسه اين کتاب نام عليرضا جاويد، مدير اين انتشارات به عنوان ويراستار اثر درج شده است.
بسياري از اهالي ادبيات و ترجمه به دقت نظر شاهرخ مسکوب در ترجمه، تسلط حيرت انگيزش بر زبان فارسي، دغدغهاش در انتخاب واژگان و به طور کل نثر پاکيزهاش اذعان کردهاند. همچنين ميدانيم که اين ترجمه چند بار در زمان حيات مترجم نيز منتشر شده است. سوال اينجاست که نقش ويراستار جديد در اين بازنشر چه بوده است؟ اگر در متن دست برده شده که قاعدتاً بايد از نظر زباني اين کار صورت گرفته باشد. ميدانيم که مرحوم مسکوب زبان يوناني نميدانست و نمايشنامهها را از زبان واسطه به فارسي برگرداند. اگر اشکالي به ترجمه راه پيدا کرده باشد قاعدتاً از آن زبانهاي واسط است.
اين انتشارات عناوين ديگري از آثار شاهرخ مسکوب را نيز جملگي با ويرايش عليرضا جاويد بازنشر کرده است. گويا زندهياد مسکوب فرزند دختري داشتند که اکنون در ايران نيست، آيا براي اين بازنشر و اين ويرايش جديد با او هماهنگ شده است؟ عجيب اينجاست که استاد حسن کامشاد، دوست ديرين زندهياد مسکوب که در خارج از کشور سکونت دارد، احتمالاً در جريان اين بازنشرها قرار گرفته است. برخي از آثار زندهياد مسکوب با تلاش کامشاد منتشر شدهاند، اما او که دوست شصت ساله مسکوب است و به زبانهاي انگليسي و فارسي تسلط دارد، تغييري در متن دوستش نداده است.
عليرضا جاويد، مدير انتشارات جاويد درباره اين بازبينيها به مهر گفت: متن ترجمه مسکوب از نمايشنامه «پرومته در زنجير» را با متنهاي فرانسه و انگليسي آن تطبيق دادم. ضمن اينکه ضبط اعلام اشکال داشت که همگي در متن جديد تصحيح شدند.
وي افزود: در نسخهاي که در زمان حيات زندهياد مسکوب از «پرومته در زنجير» منتشر شد، مقدمه او در انتهاي کتاب بود که من آن را به ابتداي کتاب آوردم. ضمن اينکه در تمام پانويس هرجايي که اشارهاي به اسطورهاي شده من آن را توضيح دادم و ضبط يونانياش را آوردم و درباره خاستگاه آن اسطوره مطالبي را به مخاطب منتقل کردم. ضبط برخي از اسامي اشتباهاتي داشت که اصلاح شدند.
جاويد ادامه داد: قسمت کوتاهي از متن را نيز زندهياد مسکوب ترجمه نکرده بود و خود او هم توضيح داده بود که اين قسمت را ترجمه نکرده است. در ترجمه آقاي عبدالله کوثري اين قسمت وجود داشت که به متن اضافه شد.
مدير انتشارات فرهنگ جاويد در انتها درباره نظر وارث و بازمانده زندهياد مسکوب درباره بازنشر آثار او گفت: آقاي حسن کامشاد اختيار بازنشر آثار زندهياد مسکوب را در دست دارند و اين آثار همگي با نظارت و نظر او بازنشر شدهاند.