کرونا/ ادبیات در جهان پس از کووید-۱۹

بروزرسانی 1399/11/13 - 22:50

وينش/تا حالا از خودتان پرسيده‌ايد که آيا پاندمي ويروس کرونا مي‌تواند تاثيري بر جهان ادبيات بگذارد يا خير؟ در مقاله‌ي پيش رو، ناديا انور (Nadia Anwar) به تحليل شرايط حاکم بر جهان ادبيات و پيش‌بيني روند آينده‌ي آن خواهد پرداخت. او که مدرک دکتراي نمايش دارد، در حال حاضر استاديار دپارتمان ادبيات و زبان انگليسي دانشگاه مديريت و فناوري لاهور است. خانم انور معتقد است در نبرد با ويروس حتماً پيروز خواهيم شد؛ اما احتمالاً چهره‌ي ادبيات نيز براي هميشه تغيير کند. شايد هم تغييرات خوبي در راه باشد و اين حوزه، اصيل‌تر از گذشته و خلاق‌تر از هر زمان ديگري پيش برود!

در دوراني عجيب و شرايطي بي‌سابقه زندگي مي‌کنيم. ما انسان‌ها از نظر جسمي، اجتماعي، رواني و حتي فلسفي به چالش کشيده شده‌ايم؛ و وحشت به بخشي جدانشدني از زندگي‌مان تبديل شده است. برخي اعتقاد دارند که دقيقاً در چنين دوراني، زمينه براي رشد و شکوفايي خلاقيت در وجود انسان فراهم مي‌شود. سوالي که امروز مي‌خواهيم از خودمان بپرسيم نيز در همين مورد است. تاثير همه‌گيري ويروس کرونا بر ادبيات چه بوده است و چه خواهد بود؟

اساس اين سوال بر سردرگمي، فرضيات و اميدهايي استوار است که اگر نگوييم واهي‌اند، بايد بر ناپايدار بودنشان تاکيد کنيم! با نگاهي گذرا به تاريخ ادبياتِ برآمده از بحران‌هاي طبيعي و غيرطبيعي، مي‌توان نمايشي از تجربه‌هاي مشترک و تاثيرات ناشي از بحران بر نوع بشر را مشاهده کرد. تلاش‌هاي انسان در به‌کارگيري هوش و ذکاوت براي زنده ماندن در مسيري سرشار از چالش‌هاي متعدد، شايد همان چيزي باشد که معني «هستي» در جهان را شکل مي‌دهد.

با نگاهي به گزارش‌هاي تاريخي پيرامون پاندمي‌هاي گوناگون، مي‌توان ظرفيت‌هاي بشر براي ثبت تاريخ در قالب‌هاي خلاقانه را به وضوح مشاهده کرد. شرح طاعون مصري در سفر خروج از کتاب مقدس، و طاعوني که بر آتن وارد شد و جان امپراتور مارکوس اورليوس را گرفت، شايد نخستين تلاش‌هاي بشر براي ثبت خاطرات و رنج‌هاي مشترک به حساب بيايند.

جذام يا آنفولانزا، آبله يا مالاريا، مرگ سياه يا آنفولانزاي اسپانيايي و ابولا… شايد حتي حوادث بزرگ ديگري مثل جنگ‌هاي جهاني، آپارتايد، رکود بزگ، يازده سپتامبر و مهاجرت‌هاي گسترده و… . تمام وقايع تاريخي و سياسي نه تنها بر ادبيات زمانه‌ي خود تاثير مي‌گذارند، که ردي غيرقابل انکار و دائمي را بر پيشاني ادبياتي که در شرايط «عادي» متولد مي شود، حک مي‌کنند.

دکامرونِ جوواني بوکاچو، حکايت‌هاي کانتربري از جفري چاوسر، روزنوشت‌هاي سال طاعونِ دانيل دفو، طاعونِ آلبر کامو، چشمان تاريکي از دين کونتز با پيش‌بيني‌هاي هيجان‌انگيزش در مورد ظهور يک پاندمي در دهکده‌اي چيني به نام يوهوان، و سال سيلاب مارگارت آتوود؛ همه و همه در مورد شيوع يک پاندمي و پيامدهاي ناشي از آن هستند. آيا تا به حال از خود پرسيده‌ايد که آثار مختلف نوشته شده در حوزه‌ي همه‌گيري (پاندمي) چه نکات مشترکي با هم دارند؟ اگر از من بپرسيد، همه‌ي آن‌ها (کم يا زياد) لحني شوم، مرگ‌بار و ترسناک دارند. در اکثر اين روايت‌ها، تلاش شده است که اراده‌ي زنده ماندن در وجود انسان تقويت شود. حربه‌اي براي اين‌که بتوان در تاريک‌ترين لحظاتِ تاريخ زنده ماند و اميد به آينده‌اي بهتر را حفظ کرد.

پارامترهاي ارزيابي ماهيت همه‌گيري‌ها نيز به مرور زمان تکامل يافتند. به عنوان مثال، در مراحل ابتدايي تاريخ، بشر با يک واقعه‌ي معماييِ ناشي از بيماري‌هاي ناشناخته، خشم خدايان، رفتار شيطاني مردم و يا حتي جادوي جادوگران مواجه بود. اما با پيشرفت در علوم مختلف و منطقي‌تر شدن انسان‌ها، دلايل بروز همه‌گيري‌ها نيز به بلوغ رسيدند.

ادبيات، واکنش انسان به برخي از وقايع، تحولات و انقلاب‌هاست. در واقع، پس از گذراندن دوران بحران است که نويسندگان مي‌توانند مبارزات مشترک و فردي را به ياد آورده و آن‌ها را به رشته‌ي تحرير درآورند. نمي‌توان انکار کرد که کوويد-۱۹ بر زندگي خصوصي و موقعيت‌هاي کاري بسياري از نويسندگان نيز تاثير گذاشته است. اين بي‌ثباتي اقتصادي و اجتماعي به طور حتم در کارهاي آنان منعکس خواهد شد. تهديدي که براي پايداري اقتصادي وجود دارد به معياري براي ارزيابي عوامل زيبايي‌شناسانه تبديل خواهد شد؛ و اين به نوبه‌ي خود بر شيوه‌ي نوشتن و وقايع‌نگاري‌ها تاثير خواهد گذاشت.

پيش‌بيني مي‌شود که جنگ براي بقا، يکي از اصلي‌ترين موضوعاتي باشد که ادبيات پس از ويروس کرونا به آن خواهد پرداخت. علاوه بر اين، مفاهيمي مثل ترس، تهديد، تاريکي و مرگ، در کنار معاني ديگري مثل آزادي، صلح و زندگي، دوباره ظاهر خواهند شد؛ اما اين بار با يک پيام واضح و محکم: اگر فوراً به يک راه‌حل مطمئن دست پيدا نکنيم، تمدن بشر به آساني در معرض تهديدي جدي قرار خواهد گرفت. از سوي ديگر، نياز شديد به پر کردن شکاف‌هاي اقتصادي – اجتماعي يکي ديگر از مفاهيمي است که احتمالاً نويسندگان به آن واکنش نشان خواهند داد.

بعيد نيست که در آينده‌ي نزديک شاهد ظهور آثار ادبي زيادي در حيطه‌ي ادبيات توطئه باشيم. آثاري که روايت‌هايي خيالي از چگونگي آلوده شدن جهان توسط افرادي که مي‌خواستند آن را پاک يا کنترل کنند، به تصوير خواهند کشيد. توطئه‌هايي که راه‌ را براي گسست‌هاي ژئوپلتيک بزرگتر و تقابلي جهاني عليه برخي از ملت‌ها يا قدرت‌ها باز مي‌کند. با افزايش اين رقابت، ادبيات تبليغي و حتي نژادپرستانه هم در تاروپود تلاش‌هاي زيبايي‌شناسانه نفوذ خواهند کرد.

احتمالاً ميل به توليد ادبيات تحليلي، برخي از نويسندگان را برانگيزاند که سفري دروني را آغاز کنند و پاسخ‌هايي براي واکنش طبيعت به مرگبارترين ويروس کره‌ي زمين کشف نمايند؛ ويروس انساني! برخي حتي پيش از اين نيز دست به کار شده‌اند و کوويد را واکسن طبيعت در مقابل ويروس انساني ناميده‌اند! نکته‌ي اميدوارکننده اين است که به طور قطع، نگراني‌هاي زيست‌محيطي در ادبيات برجسته‌تر خواهند شد. احتمالاً برخي از نويسندگان، جدي‌تر از گذشته به مفاهيمي مثل تغييرات اقليمي، شکاف‌هاي اقتصادي، راه‌حل‌هاي بهداشتي و رشد جمعيت بپردازند.

شايد در ادبيات پسا کرونا شاهد کاهش سطح توليد داستان‌هاي علمي باشيم. چرا که پاندمي باعث رشد سوالاتي جدي در مورد سودمندي و کارايي تکنولوژي‌ شده است. در دوران کنوني، سوال اصلي اين است که آيا اين درماندگي باعث ايجاد تغيير در باورهايي پيرامون غيرقابل تحقير بودن و مرزهاي پيشرفت انسان خواهد شد؟ پاندمي حتي آرمان‌هاي قدرت را هم به چالش کشيده است. اگر تا پيش از همه‌گيري ويروس کرونا، سربازان، سرمايه‌داران بزرگ و سياستمداران در مرکز جهان ادبيات قرار داشتند، از امروز به بعد پزشکان، پرستاران و خلاصه، پرسنل بخش پزشکي قرار است نقشي الهام‌بخش و محوري ايفا کنند.

علاوه بر تمام اين‌ها، ترس مداوم از آلوده شدن و وحشت از بيمار شدن بر مطالعات حول مفهوم تروما تاثير گذاشته است. حالا ديگر حوزه‌هاي زيادي در متون روانشناسي باز شده اند. مطالعاتي در حوزه‌هاي ايمني و بقا، فوايد و مضرات نزديکي اجتماعي انسان‌ها، ارزش‌ها و آسيب‌هاي آزادي و معاشرت‌هاي اجتماعي در مقابل فضاهاي شخصي…

يکي ديگر از حوزه‌هايي که احتمالاً در دوران پسا کرونا رشد خواهد کرد، حوزه‌ي ادبيات ديني و معنوي است. نويسندگان حالا ديگر مي‌توانند راحت‌تر از گذشته در حوالي مسائلي مانند شر، نفرين، مجازات، رستگاري و نجات نوع بشر مانور بدهند. احتمالاً شاهد ظهور آثاري باشيم که از دريچه‎‌ي تقوا و بلوغ عرفاني به انسان‌ها نزديک مي‌شود و آن‌ها را به واکاوي خود تشويق مي‌کند. (در مقاله‌اي که با نام در زمانه‌ي COVID منتشر کرده‌ايم، توضيح داديم که چطور کتاب‌هايي مثل کيمياگر دوباره به صدر ليست خريد علاقمندان به مطالعه بازگشته‌اند!)

به هر حال، هنوز هم کسي نمي‌داند که اين شرايط قرار است چگونه بر ادبيات تاثير بگذارد. تمام اين گمانه‌زني‌ها ناشي از سوالاتي هستند که ذهن ما را با خود درگير کرده‌اند. همه‌ي ما در تلاشيم که به زندگي عادي خود برگرديم و منتظريم که طوفان تمام شود، نبرد پيروز شود | يا شکست بخورد. در نبرد با ويروس حتماً پيروز خواهيم شد؛ اما احتمالاً چهره‌ي ادبيات نيز براي هميشه تغيير کند. شايد هم تغييرات خوبي در راه باشد و اين حوزه، اصيل‌تر از گذشته و خلاق‌تر از هر زمان ديگري پيش برود! کسي چه مي‌داند؟