روش صحیح مطالعه نهج البلاغه
ايرنا/ امروز سيزدهم رجب مصادف با سالروز ميلاد مولود کعبه و اميرمومنان علي (ع) است؛ امامي که کلامش، دانشمندان و اديبان جهان را متحير کرده و باعث شد تا کلام آن حضرت را پايين تر از کلام وحي و بالاتر از کلام خالق بدانند.
نهج البلاغه، برگزيدهاي از گفتهها و نوشتههاي ادبي اميرمومنان(ع) است که سيد رضي اواخر قرن چهارم قمري آنها را جمع آوري کرده است. اين کتاب توسط گروهي از علما به دليل محتواي غني همچنين بلاغتش، به «اخ القرآن» برادر قرآن نامگذاري شده است. برخي از اديبان عرب، فصاحت و بلاغت نهجالبلاغه را ستودهاند.
شايد کافي باشد به اين جمله جرج جرداق فيلسوف و انديشمند مسيحي توجه کنيم که در سال دو هزار ميلادي گفت، بيش از ۲۰۰ بار نهج البلاغه را مطالعه کرده و هر بار ﮐﻪ خطبه ها، نامه ها و حکمت هاي اميرمومنان را خوانده، ﻧﮕﺮش ها ﻭ ﺍفق هاي ﺟﺪﯾﺪﯼ ﺍﺯ ﻋﻠﻮﻡ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﺍي او ﺁﺷﮑﺎﺭ شده است.
امام خميني (ره) در وصيت نامه سياسي الهي خود نوشت: ما مفتخريم که کتاب نهج البلاغه که بعد از قرآن بزرگترين دستور زندگي مادي و معنوي و بالاترين کتاب رهايي بخش بشر است و دستورات معنوي و حکومتي آن بالاترين راه نجات است، از امام معصوم ما است.
آيت الله خامنه اي، مقام معظم رهبري نيز به مردم سفارش کردند: با نهجالبلاغه انس پيدا کنيد. نهجالبلاغه، خيلي بيدار کننده و هوشيار کننده و خيلي قابل تدبر است. در جلساتتان با نهج البلاغه و کلمات اميرالمؤمنين صلوات الله و سلامه عليه انس پيدا کنيد.
هنوز دير نيست. از امروز مي توان مطالعه کتاب نهج البلاغه را آغاز کرد اما دست نگه داريد. چون خواندن نهج البلاغه از ابتدا تا انتهاي آن کار هر کسي نيست و حتي بسياري دانشمندان هنوز نتوانسته اند عمق برخي کلمات امير را دريابند. برخي تصور مي کنند براي مطالعه کلام امير بايد از ابتداي آن که خطبه هاست، شروع به مطالعه کرد.
حجت الاسلام شهاب مرادي معتقد است از ميان خطوط نهج البلاغه ميتوان به تماشاي جمال اميرمومنان علي (ع) نشست. مرادي به جوانان سفارش کرد کتاب نهج البلاغه را مطالعه کنند و گفت: کتاب شريف نهج البلاغه مانند پنجره و ضريحي است که از لابلاي مشبک هاي اين ضريح مي توان به تماشاي جمال علي (ع) نشست. خداوند، سيدرضي را رحمت کند که سخنان اميرمومنان را جمع آوري کرد و اين کتاب بهترين يادگار حضرت علي (ع) است.
او سفارش کرد جوانان براي مطالعه نهج البلاغه از نامه ها شروع کنند و برخي خطبه ها را بخوانند و اين کتاب شريف را ورق بزنند و بخوانند و اگر به متون سنگيني رسيدند، نکات مبهم را يادداشت کنند و بعدا با جستوجو در اينترنت و با کمک کتاب هاي شرح و تفسير نهج البلاغه و نيز مقالات پژوهشي به آن موارد بپردازند.
يکي از اساتيدي که براي خواندن راه و روش نهج البلاغه تجربه هاي مفيدي دارد، حجت الاسلام سيد محمدکاظم طباطبايي استاد حوزه و عضو هيات علمي دانشگاه قرآن و حديث است که مي گويد: کتب اربعه يعني الکافي تاليف شيخ کليني، من لايحضره الفقيه نوشته شيخ صدوق و تهذيب الاحکام و استبصار تاليف شيخ طوسي از مهمترين کتاب هاي حديثي شيعه است ولي نهج البلاغه در رديف کتب اربعه نيست با اين حال مشهورترين و تاثيرگذارترين کتاب حديثي شيعه است و حتي علماي اهل سنت و غير مسلمانان نيز شرح هاي بسيار و زيبا در نهج البلاغه نوشته اند.
کتاب شريف نهجالبلاغه شامل ۲۴۱ خطبه، ۷۹ نامه و ۴۸۰ حکمت است که توسط سيد رضي بر اساس ايده يک کتاب ادبياتي فاخر عرب جمعآوري شده و در واقع نگاه سيد رضي به عنوان يک متخصص عرب با ذوق و استعداد بوده است و به همين دليل نمي توان اين کتاب را همانند ساير کتاب ها به دست گرفت و از ابتدا شروع به خواندن آن کرد.
وي براي سير مطالعاتي در نهجالبلاغه پنج مرحله را پيشنهاد کرد و گفت: در مرحله اول مي توانيم به مرور نهجالبلاغه و درک ساده آن بپردازيم که هدف از اين مرور، قوي شدن حافظه نهجالبلاغه مردم و آشنا شدن با واژگان اين کتاب است و در اين مرحله بايد از حکمتها شروع کنيم. يعني خطبه ها و نامه ها را کنار بگذاريم و از طرف ديگر توجهي به تفاوت ترجمهها نکنيم، حتي اگر مطلبي را دشوار ديديم فقط آن را بخوانيم و از آن بگذريم و نيازي به تامل و تدبر در آن نيست.
به گفته طباطبايي خوبي حکمت هاي نهج البلاغه اين است که متن خيلي کوتاهي دارد و مقصود را به خوبي منتقل مي کند. مثلا حضرت علي (ع) فرمود «با مردم به گونه اي رفتار کنيد که اگر از دنيا رفتيد، محزون شوند و اگر زنده بوديد، با اشتياق به سمت شما بيايند».
اين استاد حوزه گفت: با به کار بردن اين روش ما مي توانيم درحدود ۶۰ درصد از حکمت ها و کلمات قصار نهج البلاغه را درک کرده و جذب آن شويم و اين روند در مورد نامهها و خطبهها نيز بايد لحاظ شود. البته اگر در اين مرحله، متون دشوار و شبهه دار را کنار بگذاريم و فقط يک مرور و درک ساده داشته باشيم، مي توانيم با آمادگي بيشتري وارد مرحله دوم بشويم که درک متوسط از نهجالبلاغه است.
وي ادامه داد: در اين مرحله، دوباره روند اول را شروع کرده و ادامه ميدهيم اما فقط به يک ترجمه اکتفا نميکنيم بلکه حداقل سه تا پنج ترجمه را با هم مقايسه ميکنيم و با اين مقايسه، دقت در متن نيز بيشتر خواهد شد. از آنجا که اميرمومنان در بسياري از نامه ها به ويژه نامه هايي که به معاويه مي نوشته، از ادبيات عرب بسيار استفاده مي کرده، بايد در مرحله اول توجهي به اين نامه ها نداشته باشيم ولي بعضي نامه ها به قدري زيباست که به راحتي مي توان با آن ارتباط برقرار کرد. از جمله نامه ۶۹ که حضرت به حارث همداني نوشتند و ضمن بيان اخلاق کارگزاران حکومتي و اوصاف مؤمنان به نکاتي درباره روش به کار گيري نفس در خوبي ها اشاره کردند.
قاعده طلايي نيز در اين نامه آمده که به عنوان يک اصل اخلاقي در ميان انديشمندان و علماي روانشناسي و جامعه شناسي نيز شناخته شده است. «آنچه براي خود مي پسندي براي ديگران نيز بپسند و آنچه براي خود نمي پسندي، براي ديگران مپسند» اين قاعده و بسياري از جملات امير، کلام با روح و فطرت انساني درهم مي آميزد و به راحتي آن را درک مي کند و اگر به اين جملات عمل کنيم، شايد دو سوم اعمال ما مطابق اين قاعده خواهد بود. طباطبايي گفت در همين نامه ۶۹ درحدود ۴۰ جمله قابل فهم و زيبا وجود دارد و به راحتي مي توانيم با آن ارتباط برقرار کنيم.
خطبه ۱۸۶در نهج البلاغه صبحي صالح به قدري مشکل است که اگر از فهميدن آن منصرف شويم، بهتر است. چون هنوز بنيه علمي ما به آن حد نرسيده که بتوانيم آن را تبيين کنيم ولي خطبه متقين معروف به خطبه همام با روح انسان ارتباط برقرار مي کند و در نهايت با پشت سرگذاشتن مرحله دوم مي توان ۳۰درصد از نهج البلاغه اميرمومنان را فهميد.
وي تاکيد کرد: مرحله دوم در واقع درک تفصيلي اين کتاب است. يعني دوبارهخواني متون و استفاده از ساير متون مرتبط در دستور کار قرار دارد. البته در اين مرحله به يک ترجمه اکتفا نمي کنيم و حداقل سه ترجمه مانند ترجمه هاي فيض الاسلام يا سيدجعفر شهيدي را با هم مقايسه مي کنيم. اين ترجمه تطبيقي باعث مي شود تا دقت و انضباط ما افزايش يابد و بتوانيم ظرافت هاي متن را بهتر درک کنيم. شايد همين دو مرحله براي بسياري علاقه مندان مطالعه نهج البلاغه کافي باشد ولي کساني که مي خواهند بيشتر با اين کتاب انس بگيرند و از اين اقيانوس بيکران کسب معرفت کنند، مي توانند مراحل سوم و تا پنجم را نيز طي کنند.
عضو هيات علمي دانشگاه قرآن و حديث گفت: مرحله سوم درک تفصيلي به همراه متون شروح نهج البلاغه است و کتاب هايي مانند پيام امام نوشته آيت الله العظمي ناصر مکارم شيرازي يا کتاب في ظلال نهج البلاغه براي مخاطب عام نوشته شده است و منجر به درک تفصيلي مي شود و نيازي به ورود در مباحث ادبياتي ندارد.
وي افزود: مرحله چهارم عبارت از بررسي نکات و متون ادبي دشوار و شبههدار است که در اين مرحله با تمرکز بر روي نکات ادبي و هنري نهج البلاغه در عمق درياي کلام امير وارد مي شويم که نيازمند دانستن زبان عربي است و شرح ابن ابي الحديد از کتاب هاي خوب در اين مرحله است.
به گفته وي، در اين مرحله مي توان به رابطه مضموني قرآن و نهج البلاغه پي برد. يعني مي توانيم مضامين نهج البلاغه را در قرآن پيدا کنيم و براي فهم متون دشوار اين کتاب مي توانيم به پايان نامه ها و مقالات تحليلي که در اين زمينه نوشته شده مراجعه کنيم.
آخرين مرحله مربوط به مطالعه خطبه هاي توحيدي است. يعني اوج مباحث عقلي و فلسفي و نگاه هاي متفاوتي که از سوي انديشمندان در اين زمينه بيان شده، در اين مرحله قابل مطالعه است. مثلا شرح ابن ميثم بحراني در اين مرحله مفيد است.
وي از تجربه هاي خود در اين زمينه سخن گفت و اضافه کرد که در پنج سال توانسته پنج بار نهج البلاغه را مرور کند. طباطبايي افزود: پس از طي مراحل پنج گانه مي توانيم وارد حريم نهج البلاغه به صورت دقيق تر شويم و به مطالعه کتاب هاي ويژه درباره تاريخ، مصادر، مستندات، پيشينه و عصر تاليف نهج البلاغه و همچنين فضاي صدور رواياتي که در نهج البلاغه از آنها ياد شده بپردازيم و براي هر مورد مي توان پرونده اي پژوهشي ايجاد کرد.
اين استاد حوزه از استاد شهيد مرتضي مطهري به عنوان پژوهشگري ياد کرد که با مطالعه نهج البلاغه به صورت موضوعي مطالبي را مطرح کرد و کتاب سيري در نهج البلاغه را به نگارش درآورد.
طباطبايي در پايان از نهج البلاغه به عنوان ميراث حديثي شيعه ياد کرد و ضمن سفارش هايي گفت که در کنار قرآن و با بهره گيري از خرد انساني به استخراج معارف الهي بپردازيم و آن را به ديگران ارائه دهيم و يک مربي شايسته همچون شهيد مطهري با نهج البلاغه محشور بود و از آموزه هاي آن در تمام آثار خود استفاده مي کرد.