از رباعیات خیام تا ابیات سرگردان؛ نگاهی متفاوت به اشعار معروفترین شاعر ایران در جهان
تسنيم/ چاپ دوم کتاب «رباعيات خيام و خيامانههاي پارسي» توسط نشر سخن منتشر شد و در دسترس علاقهمندان قرار گرفت. اين اثر که به قلم سيدعلي ميرافضلي نوشته شده، تلاشي است در جهت ارائه متني قابل اعتماد از رباعيات خيام.
امام غياثالدين ابوالفتح عمر بن ابراهيم خيام نيشابوري، يکي از حکما و رياضيدانان و شاعران بزرگ ايران در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم است. خيام از بزرگترين دانشمندان عصر خود به حساب ميآمد و در زمان خود داراي مقام و شهرت بود. معاصران او، همه وي را به لقبهاي بزرگي مانند امام، فيلسوف و حجهالحق ستودهاند. هرچند امروز خيام به عنوان شاعر در ايران و جهان شناخته شده است، در روزگار خود بيشتر به جهت فعاليتهاي علمي و انديشهها و آراي فلسفياش شناخته شده بود. به اعتبار منابع، اولينبار 100 سال پس از درگذشت خيام، از شاعرياش سخن رفته است.
هرچند تعداد رباعيات به يادگار مانده از او کم است، اما همواره درستي انتساب اين سرودهها به خيام محل بحث اهل نظر بوده و هست. رباعي با نام خيام پيوندي ناگسستني دارد، اما در گذر تاريخ چه بسيار اشعاري که منتسب به او بر افواه جاري شده يا در منابع مختلف ثبت شدهاند. شاعراني بودهاند که براي مانايي، اشعارشان را به نام خيام منتشر کردهاند؛ و از سوي ديگر بودهاند کساني که به جبر جامعه، انديشههاي خود را به نام خيام منتشر کردهاند. به هر سو، اينکه چه تعداد از رباعياتي که امروز به نام خيام ميشناسيم، ميراث او براي ما باشد، همواره يکي از پرسشهاي اصلي در حوزه شعر اوست.
رباعيات خيام طي قرنهاي متمادي علاوه بر اينکه در ميان روشنفکران جامعه مورد اقبال واقع شده بودند، در ميان مردم عادي نيز جايي براي خود باز کرده است و مردم آنها را ميشناسند؛ اين بدان معناست که رباعيات خيام از خواست مردم آگاه است و به آن آشنا. با وجود اين اقبال، همواره ترديدي بر درست بودن انتساب تعدادي از رباعيات به خيام باقي است. از سوي ديگر، پراکندگي اشعار سبب شده تا برخي از پژوهشگران در سنجش درستي يا نادرستي اين انتسابها به خطا عمل کنند. طي دهههاي گذشته تلاشهايي در جهت معرفي و شناسايي رباعيات خيام صورت گرفته است. در اين ميان، کتاب «رباعيات خيام و خيامانههاي پارسي» جزو تازهترين پژوهشها در اين زمينه است.
ميرافضلي، نويسنده کتاب، که با انتشار آثار متعددي در حوزه رباعي، نام خود را به عنوان يکي از صاحبنظران در اين عرصه ثبت کرده است، در کتاب جديد خود با استفاده از روشي نو تلاش دارد به پالايش رباعيات منسوب به خيام بپردازد. او در بخشي از اين کتاب مينويسد: بيش از يک قرن است که پژوهشگران و دوستداران حکيم عمر خيّام نيشابوري ميکوشند از طريق پالايش رباعيّات منسوب بدو، چهرۀ راستيني از اين شخصيت جهاني تاريخ علم و ادب را به تصوير در آورند. اين مسير طولاني، با کاميابيها و ناکاميهاي بسيار همراه بوده است. شمار رباعيّات منسوب به خيّام از دو رباعي تا دو هزار رباعي در نوسان است. برخي از اين رباعيّات ميان خيّام و ديگر شاعران مشترک است و والنتين ژوکوفسکي، ايرانشناس روس، آنها را «رباعي سرگردان» ناميده است.
ناهمگوني سبکي و زباني، و ناپيوستگي انديشگاني در اين رباعيات تا بدان حدّ است که نميتوان همۀ آنها را محصول ذهن و زبان فردي واحد و حتي يک دورۀ تاريخي مشخص به شمار آورد. از 1897 ميلادي تا به امروز، محققان ايراني و شرقشناسان نامدار، کتابها و مقالات بيشماري در شناخت و ارزيابي منابع رباعيات منسوب به خيّام، روشهاي بررسي و شيوۀ پالايش اين رباعيات پديد آوردهاند.
کتاب حاضر، در دو دفتر تنظيم شده و بدين نيّت فراهم آمده که متني قابل اعتماد از رباعيّات خيّام و ديگر خيّامانههاي تاريخ رباعي فارسي به دست دهد و در حدّ توان، از بار اين ناهمگونيها و سرگردانيها بکاهد.
به گفته ميرافضلي، در چاپ جديد کتاب تلاش شده اغلاط تايپي و لغزشهاي نگارشي برطرف شود. همچنين قرار است مستنداتي از چند منبع جديد نيز به کتاب افزوده شود. او در اينباره نيز توضيح بيشتري داد و گفت: طي چند ماهي که از اتمام نگارش اين کتاب ميگذرد، پنج منبع کهن ديگر از رباعيات منسوب به حکيم خيام نيشابوري شناسايي شده است که در ترکيب و ترتيب رباعيات اصلي خيام، تغييري ايجاد نميکند. اما دو رباعي به بخش رباعيات محتمل ميافزايد. اميدوارم در چاپهاي آتي بتوانم اين رباعيات و ديگر يافتهها را در متن کتاب وارد کنم.
نشر سخن چاپ دوم کتاب حاضر را در 542 صفحه و به قيمت 175 هزار تومان در دسترس علاقهمندان قرار داده است.