مروری بر روایت علی حاتمی از قصه «دلشدگان»

فیلم نیوز/ سال 1370 و پس از ساخت فیلم «مادر» علی حاتمی به سبک کارهای گذشته‌اش، دوباره سراغ سوژه‌ای تاریخی رفت. سوژه اولین ضبط قطعات موسیقی ایرانی بود. سوژه‌ای که پیشینه‌ای گسترده داشت و چهره‌های مهم وسیقی سنتی ایران در آن دخیل بودند. ضبط موسیقی هم در یک مرحله اتفاق نیفتاده بود.
علی حاتمی مانند اغلب فیلم‌نامه‌های تاریخی‌اش این موضوع را با ترکیبی از اتفاقات تاریخی و رسیدن به یک روایت شخصی، تبدیل به فیلم‌نامه «دلشدگان» کرد. چون موضوع موسیقی و آواز سنتی بود، ناگزیر فیلم موزیکال بود و حاتمی باید خواننده و آهنگساز ویژه‌ای برای این کار انتخاب می‌کرد. قرعه خواننده به نام محمدرضا شجریان افتاد و بازیگری که نقش خواننده را ایفا می‌کرد، امین تارخ بود. تقابل این دو هنرمند در این فیلم و روایت قصه‌ای که از پیوند چند داستان واقعی به وجود آمده بود، «دلشدگان» را به اثری قابل ارجاع و مهم تبدیل کرد که قصه شنیدنی دارد.
براساس اسناد تاریخی در اواخر سلطنت مظفرالدین‌شاه، زمانی که شاه به فرنگ رفته بود، برای اولین‌بار دستگاه گرامافون را با خود به ایران آورد. پیش از آن گروه‌های موسیقی که در آن زمان به آنها دسته‌جات موزیک می‌گفتند در ایران مشغول کار بودند و حتی در جمع‌های درباری و محفل‌ها بساز موسیقی و آوزاخوانی به راه بود. اما تا قبل از انقلاب مشروطه بیشتر به آنها لقب مطرب می‌دادند و چندان در جامعه جدی گرفته نمی‌شدند. سال 1286 جمعی از هنرمندان بزرگ ایرانی به سرپرستی تارنوازی به نام آقا حسینقلی، برای اولین‌بار به پاریس می‌روند. آنها در این سفر چند قطعه ضبط می‌کنند و پس از مدتی به ایران باز می‌گردند. تعدادی از صفحات آنها هنوز هم موجود است.
سال 1290 هم یکبار مردی ارمنی تعدادی از نوازندگان را با خود همراه می‌کند تا به لندن بروند و صفحه ضبط کنند. اینبار در میان آنها هنرمند برگی مثل درویش‌خان هم بوده. اما به محض رسیدن به ایران مرد ارمنی پای قول و قرارش نمی‌ماند و صفحه‌ها منتشر نمی‌شود. اما شاید مهم‌ترین اتفاق، ضبط موسیقی گروه درویش‌خان به همراه خوانندگی سیدحسین طاهرزاده در سال 1293 بود. این گروه راهی اروپا شدند، اما شروع جنگ جهانی اول مانع از این شد که به پاریس بروند و ناگزیر در تفلیس صفحات را ضبط کردند. آنها به سختی به کشور بازگشتند، اما جز چند صفحه بقیه صفحات گرامی که ضبط کرده بودند به دلیل جنگ و مسایلش به دستشان نرسید.
طبق مطلب منتشر شده در ماهنامه «فیلم امروز» ، علی حاتمی زمان نوشتن فیلم‌نامه «دلشدگان» از هر سه داستان واقعی تاریخی برداشتی کرده بود و در نهایت به یک روایت شخصی رسیده بود. در فیلم یکی از تاجران ارمنی به‌عنوان واسطه دربار احمدشاه و هنرمندانی غیروابسته به دولت می‌شود تا با هزینه کمپانی هند شرقی برای ضبط صفحه به پاریس بروند. در این سفر تاجر به عهد خود وفا نمی‌کند و هنرمندان توافق می‌کنند که هزینه ضبط موسیقی را خودشان بپردازند تا این میراث برای همیشه باقی بماند. در این سفر هر کس خاطرات گذشته خود را به‌ نوعی مرور یا بازگو می‌کند و سرانجام خواننده گروه به نام طاهر دلباخته شاهزاده نابینای تُرک می‌شود و در غربت جان می‌سپارد.
شخصیت طاهر بر عهده امین تارخ گذاشته شده بود و در واقع برداشتی بود از سیدحسین طاهرزاده، خواننده مشهور دوران قاجار. البته طاهرزاده در سفر اروپا فوت نشد و سال‌ها بعد در ایران به دلیل کهولت سن درگذشت. تصنیف‌های طاهرزاده هنوز هم موجود است و صدایی رسا و شنیدنی دارد. اما حاتمی تصمیم گرفت خواننده‌ای به روز بر روی تصویر طاهر بخواند. اما زمانی که شجریان را برای این منظور انتخاب کردند و او هم به گروه پیوشت، شرظی گذاشت که بر مبنای آن نباید تصویر طاهر با بازی امین تارخ با صدای شجریان در فیلم سینک باشد. یعنی اصلا نباید مخاطب آوازخوانی و لب خوانی طاهر را در کلوزآپ می‌دید.

---

بازار

---

این تصمیم بعدها نقدهای زیادی به همراه داشت، اما در نهایت خروجی کار یک فیلم لطیف موسیقی محور شد. بیشتر اشعار این فیلم و مخصوصا قطعه اصلی دلشدگان را خود علی حاتمی سروده و حسین علیزاده آهنگسازی آن را بر عهده داشته. طبق خاطراتی که بعدها از امین تارخ منتشر شد، محمدرضا شجریان قطعات این فیلم را در ارتفاعات دربند می‌خوانده تا تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد. درست است که تارخ در سکانس‌های آوازخوانی تقریبا نقشی نداشته، اما در ادامه داستان و بخش‌های دیگر قصه بازی به یادماندنی از خود به یادگار گذاشت.
فیلم «دلشدگان» تنها فیلمی است که استاد محمدرضا شجریان در آن به عنوان خواننده حضور دارد. این فیلم پاییز سال 1371 روی پرده رفت و با جذب نزدیک به یک میلیون مخاطب توانست 36 میلیون و 500 هزار تومان فروش کند

به پیج اینستاگرامی «آخرین خبر» بپیوندید
instagram.com/akharinkhabar