تقدس‌نمایی به تئاتر دفاع مقدس آسیب زد

اما این روزهای اوج و درخشان تنها در خاطره اهالی تئاتر باقی مانده و تا این لحظه دیگر تکرار نشده است.

حسین مسافرآستانه مدیرعامل اسبق انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس، محمد حبیبی مدیرعامل کنونی انجمن و محمد کاظم‌تبار دبیر نوزدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر مقاومت، با حضور در خبرگزاری مهر به بررسی وضعیت تئاتر دفاع مقدس و جشنواره تئاتر مقاومت و روندی که طی کرده است، پرداختند.

در بخش اول این نشست مسافرآستانه به دلایل اینکه چرا انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس در دورانی درخشید و تأثیرگذار بود و چرا هنرمندان در آن دوران در عرصه تئاتر دفاع مقدس فعالیت می‌کردند و آثار با کیفیتی را تولید و روی صحنه می‌بردند، صحبت کرد. وی همچنین با توجه به تغییرات پیش آمده در انجمن، چشم‌انداز روشنی را پیش روی فعالیت‌های عرصه تئاتر دفاع مقدس متصور شد.

محمد حبیبی نیز درباره روند فعالیت و چشم‌انداز انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس نقطه‌نظرات خود را ارائه داد. محمد کاظم‌تبار نیز در این بخش از گفت‌وگو نظر خود را درباره دلایل افت فعالیت‌های انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس بیان کرد.

در بخش دوم این گفت‌وگو می‌خوانید:

* هزاران افسوس که مجموعه‌ای از اتفاقات باعث شد که تئاتر دفاع مقدس کمرنگ شود که من عامل این وضعیت را نحوه مدیریت در سطح کلان می‌دانم. نسل جوان ما دیگر پذیرای نمایش‌های شعارگونه که زمانی اجرای آن‌ها اجتناب‌ناپذیر بود، نیست. مخاطب امروز نیازمند زایش تفکر و نگاهی جدید در حوزه تئاتر مقاومت است. در فضای سایبری شرایطی رقم خورده که دست‌اندرکاران این حوزه، انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و جشنواره تئاتر مقاومت باید به این بیاندیشند که چه کاری باید در حوزه تئاتر مقاومت انجام داد. در حال حاضر در فلسطین شاهد جنایات متعددی از رژیم صهیونیستی هستیم که افراد و هنرمندان مختلف از سراسر جهان به آن واکنش نشان داده‌اند. هر اتفاقی که در فلسطین رخ می‌دهد دل همه را به درد می‌آورد. در این شرایط حضور تئاتری‌ها و سینماگران در پرداختن به موضوع فلسطین کمرنگ است. برنامه ستاد برگزاری جشنواره تئاتر مقاومت، انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس درباره این شرایط چیست؟ آقای مسافرآستانه چرا هنرمندانی که در دوره‌ای دغدغه پرداختن به موضوع دفاع مقدس را داشتند الان به خاطر مسائل سیاسی وارد این عرصه نمی‌شوند؟

مدیران فرهنگی و نظامی ما با وجود اینکه پدیدآورنده جریان تئاتر دفاع مقدس نبودند اما همیشه دخالت‌های آنچنانی داشتند تا جریان به گونه‌ای که آن‌ها می‌خواهند، ختم شود. جریانی که توسط هنرمندان به وجود آمد و شکوفا شد در بین مدیران مدعی پیدا کردمسافرآستانه: جریان تئاتر دفاع مقدس با فرمایش ایجاد نشد و خودجوش بر اساس دِین هنرمند تئاتر در آن دوران به موضوع دفاع مقدس در جنگ ایران و عراق شکل گرفت و آثاری خلق شد. تئاتر دفاع مقدس بر اساس احساس نیاز هنرمند چه در جبهه و چه در پشت جبهه شکل گرفت. من در جبهه شاهد بودم هنرمندانی که برای مقابله با نیروهای بعث حضور داشتند در مواقعی برای افزایش روحیه سربازان کارهای کمدی و یا کارهای جدی اجرا کردند. در پشت جبهه نیز خیلی از هنرمندان آثاری را در جهت برانگیختن حس سلحشوری برای حمایت از جبهه‌ها اجرا کردند. تئاتر دفاع مقدس این‌گونه شکل گرفت و بعدها جشنواره‌هایی نظیر «سنگر» به وجود آمد و در نهایت جشنواره‌ای که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس راه‌ انداخت رسمی‌ترین جشنواره با موضوع تئاتر دفاع مقدس شد. بعدها به خاطر حضور من در انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس اجرای جشنواره را انجمن بر عهده گرفت. بعد از رفتن من از انجمن، مجددا اجرای جشنواره از عهده انجمن خارج و اتفاقا از آنجا سدی برای برگزاری جشنواره ایجاد شد. آقای علوی در معاونت هنری بنیاد حفظ آثار، جریان درخشان تئاتر دفاع مقدس را به بن‌بست رساند و موج پراکندگی هنرمندان از جریان تئاتر دفاع مقدس شکل گرفت.

مدیران فرهنگی و نظامی ما با وجود اینکه پدیدآورنده جریان تئاتر دفاع مقدس نبودند اما همیشه دخالت‌های آنچنانی داشتند تا جریان به گونه‌ای که آن‌ها می‌خواهند ختم شود. جریانی که توسط هنرمندان به وجود آمد و شکوفا شد در بین مدیران مدعی پیدا کرد. مدیر تعیین می‌کرد که چگونه باید درباره موضوع دفاع مقدس و شهدا صحبت شود. این اولین خسرانی بود که به جریان فرهنگی دفاع مقدس وارد شد. توقع مدیران این بود که باید درباره دفاع مقدس، رزمندگان و شهدا ماورایی و الهی پرداخته شود تا قابل مقایسه با افراد سطح جامعه نباشد. آن مدیران متوجه نبودند که این نگاه نسل آینده ما را از رزمندگان واقعی دفاع مقدس دور می‌کند، این تقدس‌نماهایی بیش از حد درباره شهدا و عملیات‌ها، نسل آینده را از این جریان دور کرد. مدیران متوجه نبودند که با این تعصب‌گرایی، علیه جریان تئاتر دفاع مقدس عمل می‌کنند.

* وقتی رزمندگان و شهدا وجوه انسانی نداشته باشند از طرف نسل‌های جدید مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند و از آن‌ها فاصله می‌گیرند.

مسافرآستانه: بسیاری از رزمندگان و شهدا در زندگی روزمره بازی، دعوا و حتی رفتار خطا انجام می‌دادند ولی وقتی به جبهه رفتند بخش خیر وجودشان غالب شده و آسمانی شده‌اند. جبهه رزمندگان را از زمینی‌بودن به آسمانی‌بودن رسانده است. این امر که نگاه واقعی داشتن نویسندگان به رزمندگان را سلب می‌کرد آسیب‌زننده بود. نکته مهم دیگر اینکه اگر احساس نیاز به زنده‌ماندن فرهنگ دفاع مقدس هست باید از آن حمایت کرد. این نگاه که تئاتر هم به عنوان یک فعالیت اجتماعی باید پول خود را دربیاورد خطرناک است. این نگاه برای اهداف فرهنگی تئاتر خطرناک است. تئاتر می‌تواند پول خود را دربیاورد، کمدی‌های شبانه مثال این مدعا هستند اما نباید از کل تئاتر کشور همان روند و نتیجه را توقع داشته باشیم. اگر توقع این است که مدیران و مسئولان باید آن را اعلام کنند و دیگر روی تئاترها نظارت نداشته باشند زیرا ممیزی دیگر بی‌معنا می‌شود. این همه هزینه بابت ممیزی در طول سال می‌پردازیم، برای چه این کار را انجام می‌دهیم؟ ممیزی می‌کنیم که بعد گروه برود و خودش هزینه‌های خودش را از طریق فروش گیشه تأمین کند؟ اگر تئاتر مورد حمایت قرار نگیرد از بین نمی‌رود بلکه به انحراف می‌رود و به ضد خود تبدیل می‌شود.

جلوی تئاتر را نمی‌توان گرفت. تئاتر اگر رسالت واقعی خود را که انسان‌سازی و ارتقای سطح فرهنگی جامعه است، انجام ندهد تبدیل به سرگرمی‌ می‌شود. متأسفانه الان بسیاری از متولیان فرهنگی ما به این سرگرمی دلخوش هستند و اصلا به کارکرد تئاتر کاری ندارند. کارهایی که تفکربرانگیز هستند مورد حمایت قرار نمی‌گیرند و کنار گذاشته می‌شوند. بسیاری از کارگردان‌های دغدغه‌مند و مطرح در تئاتر ایران که زمانی در تئاتر دفاع مقدس آثار درخشانی را به صحنه بردند، به دلیل ممیزی‌های تند و همچنین نبود حمایت دیگر در این عرصه فعالیت نمی‌کنند. متأسفانه مدیران فرهنگی ما ۹۹ درصد سیاسی هستند و فقط یک درصد ادای فرهنگی‌بودن را درمی‌آورند. مدیران باید به هنرمندان اعتماد کنند. الان اگر هنرمندی بخواهد به دفاع مقدس بپردازد دیگر مانند ۲۰ سال پیش فکر نمی‌کند و با نگاه روز به این موضوع خواهد پرداخت. الان دیگر نباید تهییجی به موضوع دفاع مقدس پرداخته شود بلکه باید در این زمینه کارهای تفکربرانگیز تولید کرد.

نگاه‌های شعاری و متعصبانه باعث می‌شود که هنرمند و مخاطب از تئاتر دفاع مقدس فاصله بگیرد. وضعیت کنونی ما در تئاتر دفاع مقدس ناشی از نگاه نادرست مدیران و مسئولان به موضوع دفاع مقدس استنباید مدیران و مسئولان با منت بسیار بودجه‌ای اندک را در اختیار گروه‌های تئاتری بگذارند و از آن‌ها توقع بازپس دادن این بودجه را از طریق فروش گیشه داشته باشند، این امر بسیار خطرناک است.

کاظم‌تبار: در بحث موضوعی دفاع مقدس نگاه‌هایی حاکم می‌شود که نگاه‌های درستی نبوده است. این نگاه‌ها باعث شد تا ما از اصل دفاع مقدس و مقاومت دور شویم. با همان نگاه‌های نادرست آثار مختلفی خلق شدند که هیچکدام در راستای اصلی فرهنگی دفاع مقدس و مقاومت نبودند. در حالی که ما کلی موضوع و قصه و ماجرا در دفاع مقدس داشتیم که پرداختن به آن‌ها اصلا شعاری نبود. نگاه‌های شعاری و متعصبانه باعث می‌شود که هنرمند و مخاطب از تئاتر دفاع مقدس فاصله بگیرد. وضعیت کنونی ما در تئاتر دفاع مقدس ناشی از نگاه نادرست مدیران و مسئولان به موضوع دفاع مقدس است. برخی می‌گفتند که تئاتر دفاع مقدس و مقاومت اشباع شده است در حالیکه درباره بسیاری از موضوعات بکر و درست و اتفاقات ویژه در دفاع مقدس اصلا کاری انجام نشده است. ما موضوع‌ها و اتفاق‌های بسیاری در عرصه دفاع مقدس داریم که مغفول مانده‌اند و باید به آن‌ها توجه کنیم، نیازی هم به شعاری‌ پرداختن و دسته‌بندی کردن نیست.

باید مفهوم تئاتر دفاع مقدس را درک کنیم و بدانیم بین تئاتر جنگ و حتی تئاتر مقاومت چه تفاوت‌هایی دارد، خیلی‌ها به این موضوع فکر نمی‌کنند. معضل دیگر این است که حمایت درستی از تئاتر نشده است. کمک‌هزینه‌های ناچیزی که به گروه‌ها پرداخت می‌شود با مبلغی که ۲۰ سال پیش پرداخت می‌شد تفاوتی ندارد در حالیکه که هزینه‌ها نسبت به گذشته چندین برابر شده است. البته خود هنرمند هم مقصر است زیرا اگر تن به انجام هر کاری ندهد مدیر و مسئول نمی‌تواند به روند نادرست خود ادامه دهد. برخی از مدیران و مسئولان معتقدند که تئاتر نیازمند حمایت و پول نیست زیرا فقط سینما نیاز به پول و بودجه دارد. ما از تئاتر حرفه‌ای صحبت می‌کنیم ولی تئاتری که در آن قرارداد حرفه‌ای وجود ندارد می‌تواند حرفه‌ای باشد؟ وقتی پول به درستی در گردش نیست چگونه می‌توانیم از تئاتر حرفه‌ای صحبت کنیم. طی یک سال گذشته چند تئاتر با فروش میلیاردی داشتیم، آیا همه این کارها به لحاظ کیفی سطح بالایی داشتند؟ این اتفاق خروجی تئاتر ما است. «خنکای ختم خاطره» وقتی در تماشاخانه ایران‌شهر اجرا شد استقبال به حدی بود که مخاطبان پشت درهای سالن مانده بودند.

حسین مسافرآستانه: همان موقع از داخل مجموعه انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس طرح توطئه شکل گرفته بود تا اجرای نمایش «خنکای ختم خاطره» متوقف شود. آنجا نتوانستند کار خود را به سرانجام برسانند ولی در جای دیگر جلوی «خنکای ختم خاطره» را گرفتند.

کاظم‌تبار: ما به لحاظ مالی و حدود وظایف‌مان نمی‌توانیم متولی کل تئاتر و یا حتی کل تئاتر دفاع مقدس باشیم. بسیاری می‌گویند متولی تئاتر دفاع مقدس در کشور انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس است، این موضوع در زمانی صادق است که تولید تمام تئاترهای دفاع مقدسی ذیل ما باشد و بودجه هم داشته باشیم. ما متولی کامل تئاتر دفاع مقدس نیستیم بلکه کمک‌کننده هستیم. در حال حاضر این نقش را نداریم و باید به این نقش بازگردیم. نگاه ما این است که در جشنواره تئاتر مقاومت در آغاز مسیر کار را فراگیرتر و همه‌گیرتر کنیم، اینکه اگر سال گذشته در کل ۲۰ تئاتر دفاع مقدس تولید شده ما ۲۵ اثر تولید و در کل کشور توزیع کنیم و به نگاه سفارشی‌سازی هم روی نیاوریم تا فقط یکسری از طریق تئاتر دفاع مقدس ارتزاق نکنند. قصدمان این است که این آمار در سال‌های بعد بسط و گسترش پیدا کند و بتوانیم به این امر جامه عمل بپوشانیم. با رایزنی‌هایی که با استان‌ها داریم همکاری‌ها و مشارکت‌هایی را جذب می‌کنیم که در سال‌های بعد می‌تواند کمک‌حال کل تئاتر دفاع مقدس باشد نه فقط کمک‌حال جشنواره تئاتر مقاومت. در استان‌ها خواستیم تا از گروه‌های خود حمایت کنند چون به این شکل گروه بیشتر راغب و دغدغه‌مندتر می‌شود.

متأسفانه در برخی استان‌ها بابت سالنی که در اختیار گروه قرار می‌گیرد هزینه دریافت می‌کنند. هیچ تعادلی در تئاتر ایران برقرار نیست و برخی استان‌ها گمان می‌کنند با قراردادن سالن در اختیار گروه‌ها حمایت آنچنانی از گروه‌های تئاتری دارندشاید بستری که خیلی هنرمندان بخواهند در آن کار کنند در تئاتر دفاع مقدس کمتر بوده است. ما چقدر متن خوب در حوزه تئاتر دفاع مقدس داریم؟ طبیعتا تمایل هر کارگردانی این است که متن دست‌اول کار کند، ما چند متن دست‌اول خوب در حوزه دفاع مقدس داریم؟ یک نگاه ما در جشنواره تئاتر مقاومت نگاه نمایشنامه‌نویسی است. در حد زمان و توانی که در این دوره داشتیم موضوع نمایشنامه‌نویسی را به ۲ بخش تقسیم کردیم و نگاه‌مان موضوعی بدون شعاری‌شدن بود. در این بخش هم متون برای گروه سنی کودک و نوجوان و هم پرتره و اقتباس را مدنظر قرار دادیم. در مقطعی بخش اقتباس را آزاد گذاشتیم و بعد از ۲ ماه نیز اعلام کردیم که اقتباس از روی کتبی که ما پیشنهاد می‌دهیم، انجام شود. هدف‌مان این بود به موضوع‌هایی که تا به حال مورد توجه قرار نگرفته بود، نگاه کنیم. طی سال‌های گذشته شاهد آثاری بودیم که ربطی به تئاتر دفاع مقدس و جنگ نداشت ولی به عنوان تئاتر دفاع مقدس معرفی شدند.

برنامه ما یکساله نیست، این اتفاق اگر بخواهد به یک خروجی نسبی ختم شود نیازمند ۵ سال زمان است تا بگوییم در متن غنی شده‌ایم و آثار چاپ‌شده کیفی داریم. در اوایل سال ۱۴۰۱ توانستیم ۵ نمایشنامه کیفی چاپ کنیم که در زمینه تئاتر کودک و نوجوان بودند اما برای تولید و اجرا به نتیجه نرسیدند. حتی با وزارت آموزش و پرورش نیز برای تولید و اجرای این آثار رایزنی کردیم اما نتیجه‌ای به همراه نداشت. به نوعی یک نگاه راکد و همه‌گیر وجود دارد که هیچ نهاد و سازمانی تمایل به حضور و فعالیت در این عرصه ندارد.

بودجه یک اثر نمایشی حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیارد تومان می‌شود که برابر است با کل بودجه تئاتر کشور و از آن‌سو در برخی استان‌ها گروه‌های نمایشی تنها مبلغ ۲۰ میلیون تومان کمک‌هزینه می‌گیرند. متأسفانه در برخی استان‌ها بابت سالنی که در اختیار گروه قرار می‌گیرد هزینه دریافت می‌کنند. هیچ تعادلی در تئاتر ایران برقرار نیست و برخی استان‌ها گمان می‌کنند با قراردادن سالن در اختیار گروه‌ها حمایت آنچنانی از گروه‌های تئاتری دارند. هر استان در تئاتر برای خود یک ایالت مجزا است و درباره تئاتر تصمیم‌گیری مجزا دارد. امیدوارم راهی که با جشنواره تئاتر مقاومت برمی‌داریم راه درستی باشد و در حد توان‌مان گام‌های مثبتی برداریم که در آینده تأثیر به‌سزایی در تئاتر دفاع مقدس داشته باشد.

حبیبی: انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس امسال و به ویژه درباره جشنواره تئاتر مقاومت، رویکردمان بر جوان‌گرایی بود. احساس کردم اگر بخواهیم از مشکلاتی که مطرح‌شده دور شویم و روند مثبتی را پیش‌ بگیریم باید به جوانگرایی روی بیاوریم و احساس می‌کنم با انتخابم در جوانگرایی و حضور آقای محمد کاظم‌تبار اتفاق‌های خوبی در جشنواره تئاتر مقاومت در سال جاری و در سال آینده در تئاتر دفاع مقدس رخ دهد.

امسال بخش فلسطین از موضوع‌های اصلی جشنواره تئاتر مقاومت است.

کاظم‌تبار: در جشنواره تئاتر مقاومت امسال، به بهترین اثر در بخش‌های تئاتر صحنه‌ای، سردار آسمانی و نمایشنامه‌نویسی با موضوع فلسطین جایزه «اسماعیل هنیه» اهدا می‌شود. ۱۰ متن با موضوع غزه پذیرفته شده است که از لحاظ کیفی هم قابل قبول هستند. در بخش سردار آسمانی هم ۲۳ طرح با موضوع غزه پذیرفته شده است. امسال در جشنواره تئاتر مقاومت نشان دادیم که موضوع غزه برای‌مان مهم است. واقعیت این است که امسال سال مقاومت است. کدام سال شاهد جنگ در جبهه مقاومت به این شدت بودیم؟ امسال باید به لحاظ اجرایی و فراوانی اثر درباره این موضوع‌ها پرچمدار باشیم. چون جشنواره بین‌المللی است در حال رصد آثار با موضوع غزه در آثار کشورهای دیگر هم هستیم. در کل دنیا موضوع غزه دغدغه اول است و امیدوارم بتوانیم آثار قابل قبولی را در حوزه بین‌الملل میزبانی کنیم.

* زمانی پرداختن به موضوع دفاع مقدس از دل هنرمندان شکل می‌گرفت و هنرمندان با دغدغه شخصی وارد عرصه می‌شدند و فعالیت می‌کردند. با جامعه هنری و نسل‌های جوان هنری چه کردیم که مدام از موضوع دفاع مقدس فاصله گرفتند؟ هیچ‌وقت مدیران و مسئولان فرهنگی نگاه به‌روزی نداشتند. بسیاری از موضوع‌ها و مفاهیم به درستی به نسل جدید معرفی نشدند. آنقدر کوتاهی در این زمینه بوده و هست که نسل جدید جامعه با موضوع دفاع مقدس بیگانه است. اگر این روند از سوی مدیران و مسئولان نبود، الان شاهد تولید و اجرای متعدد و متنوعی با موضوع غزه و دفاع مقدس و مقاومت بودیم که شعاری هم نبودند و نشأت گرفته از دغدغه‌های نسل‌های مختلف بودند.

کاظم‌تبار: ما درباره موضوع غزه مشکل دیگری هم داریم که آن هم کمبود اطلاعات و منابع لازم است. کتاب‌های کافی و لازم درباره غزه نداریم و اگر اثری هم در این خصوص نوشته و اجرا شود کاملا حسی است.

* سؤال دقیقا این است که چرا هیچ حرکتی در این زمینه‌ها انجام نشده است؟

یشتر مدیران فرهنگی ما متأسفانه از جنس فرهنگ و هنر نیستند، نه فقط مدیران اجرایی بلکه مدیران ستادی. چند درصد از وزرای فرهنگ و ارشاد ما از جنس فرهنگ و هنر بودند؟مسافرآستانه: دلیل اصلی‌اش این است که هنرمندان، مسئولان را از خود نمی‌بینند. تمام تلاش مدیران فرهنگی در دولت‌های مختلف این بود که خود را به هنرمند نزدیک کنند و با آن‌ها همراه شوند و در مسیر تفکر فرهنگی نظام، هنرمندان را همراه کنند. متأسفانه در دوره‌ای هنرمندان متوجه شدند که برخی مسئولان از جنس آن‌ها نیستند. در این شرایط برخی هنرمندان شروع به انجام کارهای شعاری کردند تا رضایت آن مسئولان را جلب کنند و برخی هنرمندان هم تصمیم گرفتند که با این مسئولان کار نکنند. چرا هنرمند باید متنی درباره غزه بنویسد و به مدیری ارائه دهد که اصلا از جنس او نیست. مدیران در سال‌های اخیر علیرغم اینکه کار نکردند، هنرمندان را هم از خود دور کردند. در گذشته یا مدیران از جنس فرهنگ و هنر بودند یا اگر نبودند اهل تعامل با هنرمندان بودند.

وقتی مدیر هنری در وزارتخانه اعلام می‌کند که نماینده هنرمندان نیست بلکه نماینده دولت است یعنی با هنرمندان زاویه دارد و در مقابل آن‌ها ایستاده است. در حالی که مسئولیتی را پذیرفته که ذات آن خدمت به هنر و هنرمندان است. هنرمند ما افسوس می‌خورد چرا درباره غزه نمی‌تواند کار کند ولی می‌داند که با آن مدیر یا مدیران نمی‌تواند کار کند. هنرمند از جنس مردم و حساس‌تر نیز هست و با دیدن شرایط غزه قلبش به درد می‌آید اما اگر در این زمینه کار نکرده مقصر نیست زیرا زمینه و شرایطی را فراهم نکردند که هنرمند کار خود را ارائه دهد. قبلا اگر هنرمند کاری را ارائه می‌داد که مورد وثوق مدیر و مسئول نبود با هنرمند وارد تعامل می‌شدند. با تعامل فرهنگی مدیران دغدغه‌مند بهترین آثار مذهبی ما از دل هنرمندان نامی کشور شکل گرفت.

بیشتر مدیران فرهنگی ما متأسفانه از جنس فرهنگ و هنر نیستند، نه فقط مدیران اجرایی بلکه مدیران ستادی. چند درصد از وزرای فرهنگ و ارشاد ما از جنس فرهنگ و هنر بودند؟ برخی از مدیران اجرایی و ستادی حتی در سالن تئاتر حضور پیدا نکرده و تئاتر ندیده‌اند.

حبیبی: جدا از موضوع مدیریت، وقتی سالن نداریم نمی‌توانیم از هنرمند حمایت کنیم در نتیجه شکاف میان هنرمندان و دست‌اندرکاران و مدیران بیشتر می‌شود. نکته دیگر هم که واقعیت روز است بحث فضای مجازی است. بخش فضای مجازی منفی به بیشتر شدن این شکاف کمک کرده است. بعضی از هنرمندان زندگی‌شان را از طریق هنر تأمین می‌کنند، در نتیجه مجبور می‌شوند به سراغ کسب درآمد از تئاتر بروند. می‌گوییم روزانه بیش از ۱۰۰ نمایش در تئاتر اجرا می‌شود که درصد خیلی زیادی از این آثار کیفیت قابل قبولی ندارند. بحث مدیریت و فضای مجازی منفی باعث بیشتر شدن شکاف با هنرمندان شده است.