دانستنی ها/ روش‌های جهت‌یابی در روز

نجوم/ انواع روش هاي جهت يابي جهت يابي چيست و چگونه به ما کمک مي کند؟ يافتن جهت‌هاي جغرافيايي را جهت‌يابي گويند. جهت‌يابي در بسياري از موارد کاربرد دارد. براي نمونه وقتي در کوهستان، جنگل، دشت يا بيابان گم شده باشيد، با دانستن جهت‌هاي جغرافيايي،مي‌توانيد به مکان مورد نظرتان برسيد.يکي از استفاده‌هاي مسلمانان از جهت‌يابي، يافتن قبله براي نماز خواندن و ذبح حيوانات است. کوهنوردان، نظاميان، جنگل‌بانان و ... هم به دانستن روش‌هاي جهت‌يابي نيازمندند. هرچند امروزه با وسايلي مانند قطب‌نما يا GPS مي‌توان به راحتي و با دقت بسيار زياد جهت جغرافيايي را مشخص کرد، در نبود ابزار، دانستن روش‌هاي ديگر جهت‌يابي مفيد و کاراست. در اينجا به برسي انواع روش هاي جهت يابي خواهيم پرداخت. جهت‌هاي اصلي و فرعي اگر رو به شمال بايستيم، سمت راست‌مان مشرق (شرق، باختر)، سمت چپ‌مان مغرب (غرب، خاور) و پشت سرمان جنوب است. (جهت‌هاي جغرافيايي، که شمال با رنگ قرمز مشخص شده)اين چهار جهت را جهت‌هاي اصلي مي‌نامند. بين هر دو جهت اصلي يک جهت فرعي وجود دارد. مثلاً نيمساز جهت‌هاي شمال و شرق، جهت شمالِ شرقي (شمالِ شرق) را مشخص مي‌کند. با دانستن يکي از جهت‌ها، بقيهٔ جهت‌ها را مي‌توان به سادگي مشخص نمود. مثلاً اگر به سوي شمال ايستاده باشيد، دست راست شما شرق، دست چپ شما غرب، و پشت سر شما جنوب است. روش‌هاي جهت‌يابي برخي روش‌هاي جهت‌يابي مخصوص روز، و برخي ويژهٔ شب اند. برخي روش‌ها هم در همهٔ مواقع کارا هستند.توجه شود که: بسياري از اين روش‌ها کاملاً دقيق نيستند و صرفاً جهت‌هاي اصلي را به صورت تقريبي‌ مشخص مي‌کنند. براي جهت‌هاي دقيق بايد از قطب‌نما استفاده کرد، و ميل مغناطيسي و انحراف مغناطيسي آن را هم در نظر داشت. آن‌چه گفته مي‌شود اکثراً مربوط به نيمکره شمالي است؛ به طور دقيق‌تر، بالاي ۲۳٫۵ درجه (بالاي مدار رأس‌السرطان). در نيم‌کره جنوبي در برخي روش‌ها ممکن است جهت شمال و جنوب برعکس آن‌چه گفته مي‌شود باشد. جهت‌يابي با سمت خورشيد 1- خورشيد صبح تقريباً از سمت شرق طلوع مي‌کند، و شب تقريباً در سمت غرب غروب مي‌کند. اين مطلب فقط در اول بهار و پاييز صحيح است؛ يعني‌ در اولين روز بهار و پاييز خورشيد دقيقاً از شرق طلوع و در غرب غروب مي‌کند، ولي در زمان‌هاي ديگر، محل طلوع و غروب خورشيد نسبت به مشرق و مغرب مقداري انحراف دارد. در تابستان طلوع و غروب خورشيد شمالي‌تر از شرق و غرب است، و در زمستان جنوبي‌تر از شرق و غرب مي‌باشد. در اول تابستان و زمستان، محل طلوع و غروب خورشيد حداقل حدود ۲۳٫۵ درجه با محل دقيق شرق و غرب فاصله دارد، که اين خطا به هيچ وجه قابل چشم پوشي‌ نيست. در واقع از آن‌جا که موقعيت دقيق خورشيد با توجه به فصل و عرض جغرافيايي متغير است، اين روش نسبتاً غيردقيق است.تنها جايي که خورشيد هميشه دقيقاً از شرق طلوع و در غرب غروب مي‌کند، استواست. 2- در نيمکرهٔ شمالي زمين، در زمان ظهر شرعي خورشيد هميشه دقيقاً در جهت جنوب است و سايهٔ اجسام رو به شمال مي‌افتد.ظهر شرعي يا ظهر نجومي در موقعيت جغرافيايي شما، دقيقاً هنگامي است که خورشيد به بالاترين نقطه خود در آسمان مي‌رسد. در اين زمان، سايهٔ شاخص به حداقل خود در روز مي‌رسد، و پس از آن دوباره افزايش مي‌يابد؛ همان زمان اذان ظهر. براي دانستن زمان ظهر شرعي مي‌توانيد به روزنامه‌ها مراجعه کنيد يا منتظر صداي اذان ظهر باشيد. ظهر شرعي حدوداً نيمه بين طلوع آفتاب و غروب آفتاب است. 3- حرکت خورشيد از شرق به غرب است؛ و اين هم مي‌تواند روشي براي يافتن جهت‌هاي جغرافيايي باشد. جهت‌يابي با سايهٔ چوب(شاخص) شاخص، چوب يا ميله‌اي نسبتاً صاف و راست است (مثلاً شاخه نسبتاً صافي از يک درخت به طول مثلاً يک متر) که به طور عمودي در زميني مسطح و هموار و افقي(تراز و ميزان) فرو شده است. روش اول: نوک(انتهاي) سايهٔ شاخص روي زمين را [مثلاً با يک سنگ] علامت‌گذاري مي‌کنيم. مدتي (مثلاً ده-بيست دقيقه بعد، يا بيشتر) صبر مي‌کنيم تا نوک سايه چند سانتيمتر جابه‌جا شود. حال محل جديد سايهٔ شاخص (که تغيير مکان داده است) را علامت‌گذاري مي‌نماييم. حال اگر اين دو نقطه را با خطي به هم وصل کنيم، جهت شرق-غرب را مشخص مي‌کند. نقطهٔ علامت‌گذاري اول سمت غرب، و نقطهٔ دوم سمت شرق را نشان مي‌دهد. يعني اگر طوري بايستيم که پاي چپ‌مان را روي نقطهٔ اول و پاي راستمان را روي نقطهٔ دوم بگذاريم، روبروي‌مان شمال را نشان مي‌دهد، و رو به خورشيد (پشت سرمان) جنوب است. از آن‌جا که جهت ظاهري حرکت خورشيد در آسمان از شرق به غرب است، جهت حرکت سايهٔ خورشيد بر روي زمين از غرب به شرق خواهد بود. يعني در نيم‌کره شمالي سايه‌ها ساعتگرد مي‌چرخند. هر چه از استوا دورتر بشويم، از دقت پاسخ در اين روش کاسته مي‌شود. يعني در مناطق قطبي (عرض جغرافيايي بالاتر از ۶۰ درجه) استفاده از آن توصيه نمي‌شود.در شب‌هاي مهتابي هم از اين روش مي‌توان استفاده کرد: به جاي خورشيد از ماه استفاده کنيد. روش دوم(دقيق‌تر): محل سايهٔ شاخص را زماني پيش از ظهر علامت گذاري مي‌کنيم. دايره‌ يا کماني به مرکز محل شاخص و به شعاع محل علامت‌گذاري شده مي‌کشيم. سايه به تدريج که به سمت شرق مي‌رود کوتاه‌تر مي‌شود، در ظهر به کوتاه‌ترين اندازه‌اش مي‌رسد، و بعداز ظهر به تدريج بلندتر مي‌گردد. هر گاه بعد از ظهر سايهٔ شاخص از روي کمان گذشت (يعني سايهٔ شاخص هم‌اندازهٔ پيش از ظهرش شد) آن‌جا را به عنوان نقطهٔ دوم علامت‌گذاري مي‌کنيم. مانند روش پيشين، اين نقطه سمت شرق و نقطهٔ پيشين سمت غرب را نشان مي‌دهد. در واقع هر دو نقطه سايهٔ هم‌فاصله از شاخص، امتداد شرق-غرب را مشخص مي‌کنند.با اين‌که روش پيشين نسبتاً دقيق است، اين روش دقيق‌تر است؛ البته وقت بيشتري براي آن لازم است. براي کشيدن کمان مثلاً طنابي(مانند بند کفش، نخ دندان) را انتخاب کنيد. يک طرف طناب را به شاخص ببنديد، و طرف ديگرش را به يک جسم تيز؛ به شکلي که وقتي طناب را مي‌کشيد دقيقاً به محل علامت‌گذاري شده برسد. نيم‌دايره‌اي روي زمين با جسم تيز رسم کنيد.وقتي سايهٔ شاخص به حداقل اندازهٔ خود مي‌رسد(در ظهر شرعي)، اين سايه سمت جنوب را نشان مي‌دهد (بالاي۲۳٫۵ درجه) جهت‌يابي با ساعت عقربه‌دار ساعت مچي معمولي (آنالوگ، عقربه‌اي) را به حالت افقي طوري در کف دست نگه مي‌داريم که عقربهٔ ساعت‌شمار به سمت خورشيد اشاره کند. در اين حالت، نيمسازِ زاويه‌اي که عقربهٔ ساعت‌شمار با عدد ۱۲ ساعت مي‌سازد (زاويهٔ کوچک‌تر، نه بزرگ‌تر)، جهت جنوب را نشان مي‌دهد. يعني مثلاً اگر چوب‌کبريتي را [به طور افقي] در نيمهٔ راه ميان عقربهٔ ساعت‌شمار و عدد ۱۲ ساعت قرار دهيد، به طور شمالي-جنوبي قرار گرفته‌است. نکات اين که گفته شد عقربهٔ کوچک ساعت به سمت خورشيد اشاره کند، يعني اين‌که اگر شاخصي [مثلاً چوب‌کبريت] اي که در مرکز ساعت قرار دهيم، سايه‌اش موازي با عقربهٔ ساعت‌شمار و در جهت مقابل آن باشد. يا اين‌که سايهٔ عقربهٔ ساعت‌شمار درست در زير خود عقربه قرار گيرد. يا مثلاً اگر چوبي ده-پانزده سانتيمتري را در زمين به‌طور عمودي قرار دهيم، ساعت روي زمين به شکلي قرار گرفته باشد که عقربهٔ ساعت‌شمارش موازي با سايهٔ چوب باشد. دليل اين‌که زاويه بين عقربهٔ ساعت‌شمار و ۱۲ را نصف مي‌کنيم اين است که: وقتي خوشيد يک بار دور زمين مي‌چرخد، ساعت ما دو دور مي‌چرخد(دو تا ۱۲ ساعت). يعني گرچه روز ۲۴ ساعت است (و يک دور کامل را در ۲۴ ساعت طي مي‌کند)، ساعت‌هاي ما يک دور کامل را در ۱۲ ساعت طي مي‌نمايد. اگر ساعت ۲۴ ساعته‌اي مي‌داشتيد، که دور آن به ۲۴ قسمت مساوي تقسيم شده بود، هر گاه عقربهٔ ساعت‌شمار را رو به خورشيد مي‌گرفتيد عدد ۱۲ ساعت هميشه جهت جنوب را نشان مي‌داد. اين روش وقتي سمت صحيح را نشان مي‌دهد، که ساعت مورد نظر درست تنظيم شده باشد. يعني اگر در بهار و تابستان ساعت‌ها را نسبت به ساعت استاندارد يک‌ساعت جلو مي‌برند، ما بايد آن را تصحيح کنيم(ابتدا ساعت‌مان را يک ساعت عقب ببريم سپس روش را اِعمال کنيم؛ يا نيمساز عقربهٔ ساعت‌شمار را [به جاي 12] با 1 حساب کنيد). همچنين در همهٔ سطح يک کشور معمولاً ساعت يکساني وجود دارد، که مثلاً در ايران حدود يک ساعت متغير است (ايران تقريباً بين دو نصف‌النهار قرار دارد؛ لذا ظهر شرعي در شرق و غرب ايران حدوداً يک ساعت فاصله دارد.) ساعت صحيح هر مکان همان ساعتي است که هنگام ظهر شرعي در آن در طول سال، اطراف ساعت ۱۲ ظهر است. در واقع براي تعيين دقيق جهت‌هاي جغرافيايي ساعت بايد طوري تنظيم باشد که هنگام ظهر شرعي ساعت ۱۲ را نشان دهد. روش ساعت مچي تا ۲۴ درجه امکان خطا دارد.براي دقت بيشتر بايد از آن در عرض جغرافيايي بين ۴۰ و ۶۰ درجه [شمالي يا جنوبي] استفاده شود؛ هر چند در عرض جغرافيايي ۲۳٫۵ تا ۶۶٫۵ درجه [شمالي يا جنوبي] نتيجه‌اش قابل قبول است.(البته در نيم‌کردهٔ جنوبي جهت شمال و جنوب برعکس است.) در واقع هر چه به استوا نزديک‌تر شويم، از دقت اين روش کاسته مي‌شود. ضمناً هر چه زمان به کار بردن اين روش به ظهر شرعي نزديک‌تر باشد، نتيجهٔ آن دقيق‌تر خواهد بود. اگر مطمئن نيستيد کدام طرف شمال است و کدام طرف جنوب، به ياد بياوريد که خورشيد از شرق بر مي‌خيزد، در غرب مي‌نشيند، و در ظهر سمت جنوب است.توجه کنيد که اگر اين روش را در هنگام ظهر شرعي (يعني ساعت ۱۲) اجرا کنيم، جهت عقربه ساعت‌شمار خود به سوي جنوب است. يعني مانند همان روش «جهت‌يابي با سمت خورشيد»، که گفتيم خورشيد در ظهر شرعي به سمت جنوب است. اگر از ساعت ديجيتال استفاده مي‌کنيد، مي‌توانيد ساعت عقربه‌داري را روي يک کاغذ يا روي زمين بکشيد (دور دايره‌اي از ۱ تا ۱۲ بنويسيد، و عقربهٔ ساعت‌شمار را هم بکشيد)، و سپس از روش بالا استفاده کنيد. حتي وقتي هوا آفتابي نيست و خورشيد به راحتي ديده نمي‌شود هم گاه سايهٔ خوشيد را مي‌توان ديد. اگر يک چوب‌کبريت را عمود نگه داريد، سايهٔ آن برعکس جهت خورشيد مي‌افتد.