ایرانسرا/ قلعه ایرج؛ بزرگترین قلعه خشتی جهان در ایران

کجارو/ براي تماشاي بزرگ‌ترين قلعه خشتي نظامي جهان بايد چمدان‌ها را ببنديد و به جنوب استان تهران سفر کنيد. «پيشوا» نام شهري در جنوب استان تهران است که با پايتخت ۴۵ کيلومتر و با شهر ورامين حدود ۱۰ کيلومتر فاصله دارد. پيشوا به عنوان شهري قديمي که در مسير کهن جاده ابريشم نيز قرار داشته است و زادگاه نخستين پادشاه ايران يعني کيومرث نيز بوده است، داراي تعدادي از آثار تاريخي ارزشمند است که يکي از مهم‌ترين آن‌ها «قلعه ايرج» يا «قلعه گبري» نام دارد. در اين مقاله مي‌خواهيم به معرفي اين اثر باستاني مهم بپردازيم. دسترسي قلعه ايرج در شمال کمربندي ورامين به سمت پيشوا و در کنار روستاي «عسگرآباد» قرار دارد.  تاريخچه قلعه ايرج که بزرگترين دژ خشتي نظامي جهان به حساب مي‌آيد، به نظر مي‌رسد که در دوران ساساني ساخته شده باشد ولي با توجه به اين که آثاري با بيش از ۳ هزار سال قدمت در اين قلعه يافت شده‌اند، اين احتمال نيز وجود دارد که قلعه پيش از آن ساخته شده و در دوران ساساني مورد بازسازي قرار گرفته است. دليل نام گذاري آن نيز انتساب آن به «ايرج» فرزند «فريدون» از چهره‌هاي اساطيري ايران است. باستان شناساني همچون «ژان ديولافوا» و «کلايس» در مورد اين قلعه تحقيقات گسترده‌اي را انجام داده‌اند. کلايس به وضوح به ابعاد بزرگ اين قلعه اشاره کرده و گفته است که ابعاد بزرگ آن با هيچکدام از قلعه‌هاي خشتي ديگر در دنيا قابل مقايسه نيست. عده‌اي نيز در مورد اين قلعه چنين ادعا کرده‌اند که همان «دژ وارنا» در کتاب اوستا است. «اعتمادالسلطنه» در کتاب «مرآت البلدان» و «جرج کرزن»، سياستمدار و ايران شناس بريتانيايي در سفرنامه خود اين ادعا را مطرح کرده‌اند. مشخصات ساخت و معماري قلعه ايرج طول و عرضي معادل با ۱۴۴۰ متر در ۱۲۸۰ متر دارد که از آن دژي عظيم و پر ابهت ساخته است و به عنوان بزرگترين قلعه خشتي نظامي در ايران و حتي جهان شناخته مي‌شود. ديوارهاي آن پهنايي بين ۱۷ تا ۲۲ متر دارند و بيشترين ارتفاع ديوار در بنا در گذشته ۲۵ متر بوده است ولي به دليل فرسايش ديوارها بر اثر عوامل طبيعي در طول ساليان هم‌اکنون حداکثر ارتفاع ديوار در قلعه به ۱۶ متر مي‌رسد. مصالح عمده به کار رفته در ساخت اين قلعه خشت و گل است. اين قلعه بزرگ مستطيل شکل، در گذشته در ضلع شمالي داراي ۳۴ برج، در ضلع جنوبي داراي ۴۲ برج و در ضلع‌هاي شرقي و غربي داراي ۳۶ برج بوده است که امروزه متاسفانه فقط و فقط دو برج که در فاصله ۳۰ متري از هم قرار دارند، در اين قلعه باقي مانده‌اند. درون ديوار مابين اين دو برج ديده باني، راهروهايي وجود دارند که آن‌ها را به هم متصل مي‌کرده‌اند. جالب است بدانيد که اين راهروها به قدري عريض بوده‌اند که ارابه‌هاي نظامي و ادوات جنگي درون آن‌ها به راحتي حرکت مي‌کردند. نکته شگفت انگيز ديگر اين است که قلعه به گونه اي ساخته شده بود که رفت و آمد سربازها و هرگونه جنب و جوشي در داخل اين راهروها در خارج قلعه توسط دشمنان احساس نمي‌شد و اين يکي از نشانه‌هاي امنيت بالاي اين قلعه بود. قلعه ايرج داراي ۴ دروازه در شمال، جنوب، شرق و غرب است. دروازه شمالي اين قلعه دقيقا رو به روي قله کوه زيباي دماوند قرار گرفته است و اين باعث مي‌شود که تماشاي قلعه از سمت جنوب، چشم‌انداز فوق العاده‌اي از آن به همراه قله دماوند ارائه دهد که مي‌تواند قاب عکس خوبي براي عکاسان نيز باشد. در سال‌هاي گذشته دروازه و ديوارهاي ضلع شرقي بنا مرمت شده‌اند و دو دروازه شمال و جنوب نيز براي عبور و مرور باز هستند. در گذشته در اطراف اين دژ مستحکم و باشکوه، خندق‌هايي به عمق ۸ متر و پهناي ۳۰ متر حفاري شده بود که براي محافظت از قلعه در برابر حمله دشمنان و آشوبگران استفاده شود. به هنگام حمله دشمنان، درون اين خندق‌ها آب رها مي‌کردند و دسترسي به قلعه در اين زمان عملا غيرممکن مي‌شد. اين خندق‌ها در حال حاضر به منظور استفاده کشاورزي به صورت هموار درآمده‌اند. همچنين در اين قلعه يک رشته قنات با هفت سنگ آب در حال جريان است که از منبع دقيق آن اطلاعات معتبري در دست نيست. لازم به ذکر است که در گذشته در داخل قلعه ايرج، قصري زيبا نيز قرار داشته است که متاسفانه امروزه اثري از آن ديده نمي‌شود. ضمن آن که از زمين‌هاي داخل محوطه قلعه امروزه براي کشاورزي استفاده مي‌شود. ثبت در آثار ملي ايران قلعه ايرج يا به قول محلي‌ها قلعه گبري به عنوان يکي از زيباترين، باشکوه‌ترين و البته بزرگترين قلعه‌هاي ايران و جهان در تاريخ ۱۱ شهريور سال ۱۳۸۲ هجري شمسي، با شماره ثبت ۹۸۳۵ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. ميراث فراموش شده قلعه ايرج يکي از آثار باستاني فراوان کشور است که در گذر ساليان مورد بي مهري و غفلت قرار گرفته است و متاسفانه بخش‌هاي زيادي از آن تخريب شده است. علاوه بر عوامل فرسايش دهنده طبيعي، دخالت‌هاي انساني نيز باعث تخريب خيلي از بخش‌هاي اين قلعه در طي اين سال‌ها شده است. البته شکي در اين نيست که با وجود همه اين تخريب‌ها، همچنان قلعه ايرج شکوه خود را حفظ کرده است و عظمت اين دژ تاريخي هر بيننده‌اي را شگفت زده خواهد کرد، ولي با توجه به مشخصات کم نظيري که از اين قلعه ذکر کرديم، لزوم توجه به آن و حفظ و حراست هر چه بيشتر از آن کاملا احساس مي‌شود. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در ايتا https://eitaa.com/joinchat/88211456C878f9966e5 آخرين خبر در آي گپ https://igap.net/akharinkhabar آخرين خبر در ويسپي http://wispi.me/channel/akharinkhabar آخرين خبر در بله https://bale.ai/invite/#/join/MTIwZmMyZT آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar