قدیمی‌ترین کولر در زندگی ایرانیان

باشگاه خبرنگاران/ «خارخانه»، ساده‌ترين شکل اين دستگاه سرمازا بود که بيشتر در ميان توده‌ي مردم و طبقه فرودست جامعه رواج داشت. سپس انواع دستگاه‌هاي پيشرفته ديگر روي بام و گنبد خانه‌ها قرار گرفت. دو پوشه ساختن سقف خانه، دو جداره کردن ديوارهاي اتاق تابستانه و انباشتن فضاي ميان دو جدار ديوار با يخ، از شيوه‌هاي ديگر خنک سازي و تهويه مطبوع فضاي درون خانه‌هاي شاهان و بزرگان در دوره ساساني و نخستين سده‌هاي دوره‌ي اسلامي در ايران بوده است. مناظر احسن در اين باره مي‌نويسد: عباسيان به تقليد از شاهان ايراني، خانه‌هايشان را با سقف‌هاي دو پوشه مي‌پوشاندند و بام اتاق‌هاي تابستانگاهي خود را روزانه با گِل مي‌اندودند. گِل مرطوب گرما را به خود مي‌گرفت و هواي درون خانه‌هايشان را خنک مي‌کرد. علي بلوکباشي در کتاب « در فرهنگ خود زيستن و به فرهنگ‌هاي ديگر نگريسين» نيز در اين باره آورده است: از زمان‌هاي بسيار دور پيوند مستقيمي بين محيط زيست جغرافيايي و محيط زيست فرهنگي انسان برقرار بوده است. همان طور که خصوصيات و شرايط اقليمي و آب و هوايي در صورت بندي ويژگي‌هاي فرهنگي جامعه تاثير داشته، خصوصيات و ويژگي‌هاي فرهنگي جامعه‌ها نيز در دگرگوني محيط زيست جغرافيايي و تصرف فرهنگي در طبيعت اثر گذار بوده است. مردم هر جامعه، زيستگاه‌هاي خود را بر اساس وضعيت اقليمي و آب و هوايي جغرافيايي زندگي خود و متناسب با فرهنگ جامعه‌اي که در آن زندگي مي‌کنند، شکل مي‌داده و همچنان ادامه مي‌دهند. هواي گرم و خشک بخش بزرگي از سرزمين ايران و جان فرسا بودن زندگي در تابستان‌هاي آن، مردم بومي را مجبور کرده تا با شناختي که از طبيعت خود دارند و با بهره‌گيري از نيروي ابتکار و خرد جمعي خود و دانش‌ها و مهارت‌هاي فرهنگي در جامعه شيوه‌هايي براي غلبه بر شرايط اقليمي و طبيعي و پايين آوردن دما در فضاي محل زندگي خود در تابستان به وجود بياورند و در معماري خانه‌هاي خود به کار بگيرند. ساختن برج‌هاي بادگير روي بام‌ها، سرداب و حوضخانه در زيرزمين و بناي خيشخانه در بخشي از خانه‌ها از جمله شيوه‌هاي کهن خنک سازي در معماري خانه‌هاي ايراني بوده است. ابداع دستگاه خنک کننده‌ي خيشخانه در خانه‌ها، ابتدايي‌ترين و ساده‌ترين نوع وسيله‌ي تهويه‌ي مطبوع در سنت معماري ايران به وجود آورد که بعدها به سرزمين‌هاي همسايه نيز راه پيدا کرد. مهندس پيرنيا- استاد فرهنگ معماري سنتي ايراني- در مقاله‌اي با عنوان «بادگير و خيشخانه» اشاره کوتاهي به خيشخانه مي‌کند. در قديم، خيشخانه بخش مهمي از فضاي تابستانگاهي خانه‌هاي بومي مردم ايران را تشکيل مي‌داد و جايش در ادبيات معماري و تحقيقات تاريخي معماري ايران خالي است. واژه «خيش» صورت ديگر واژه فارسي «کيش» و پارچه يا پرده‌اي از جنس کتان يا کرباس ستبر و خشن است. پارچه خيش از بدترين کتان است. خيش را از سقف خانه يا اتاق تابستان نشين آويزان مي‌کردند و با ريسماني که به آن بسته بودند، آن را به حرکت در مي‌آوردند و هواي فضاي درون خانه و اتاق را تهويه و خنک مي‌کردند. براي خنک کردن بادِ خيش، پرده را با آب و گاهي با آب و گلاب خيس مي‌کردند. در ايران قديم اين نوع بادبزن‌هاي سقفي را که با کشاکش ريسماني حرکت مي‌کرد «بادفَر» و نوع بزرگ آن را «باد کَش» مي‌ناميدند. خيش قديمي‌ترين بادزن سقفي است که در ساختمان خانه‌ها کار مي‌گذاشتند . خانه و اتاق مجهز به خيش را «خيشخانه» مي‌گفتند. در جامعه‌هاي عرب زبان خيشخانه را «بيت الخيش» و در هند «خَس خانه» مي‌گفتند. خيشخانه انواع مختلفي داشته است. «خارخانه» يا «خَشَن خانه» کلبه يا اتاقکي بود که آن را به شکل‌هاي گوناگون با خارشتر، ني و يا پيش (شاخه و برگ درخت خرما) معمولا در کنار جوي آب و کنار اتاق نشيمن مي‌ساختند. تابستان‌ها درون خارخانه يا خشن خانه مي‌نشستند و با پاشيدن آب رويش، آن را مرطوب نگه مي‌داشتند. اين نوع خشيخانه از زمان‌هاي بسيار گذشته در ميان مردم ساکن در منطقه‌هاي گرم ايران به ويژه مردم سيستان و بلوچستان کاربرد داشته است. باستاني پاريزي پيشينه‌ي خارخانه را با مبالغه به هزارها سال پيش مي‌رساند و اختراع آن را به بلوچ‌ها نسبت مي‌دهد. «خيشخانه خيمه‌اي» يا «چادري» را از پارچه کتاني ستبر و خشن مي‌دوختند و در تابستان‌ها آن را در کنار خانه برپا مي‌کردند. دورادور درون خيمه را شاخه و برگ مي‌چيدند و بالا مي آوردند يا سبدهاي بافته با شاخه‌هاي بيد مي گذاشتند. در گرماي روز، روي خيمه و شاخه‌ها و برگ‌ها را آب مي‌پاشيدند يا تکه‌هاي بزرگ برفِ به هم فشرده يا يخ را درون سبدها مي‌گذاشتند . باد که به چادر مي‌وزيد با گذر از خيمه و شاخه و برگ‌هاي خيس، يا سبدهاي پر از برف و يخ، هواي خنک را در فضاي درون خانه پراکنده مي‌کرد. خيشخانه ديواري با انواع ديگر آن متفاوت بوده است. اين خيشخانه کلبه‌اي بود که روي ديوارهاي آن پاره‌هاي نمد مي‌آويختند و يک لوله‌ي سوراخ سوراخ به طور افقي از بالاي نمدها مي‌گذراندند. وقتي که درون خيشخانه مي‌نشستند، آبي را در لوله به جريان مي‌انداختند و آب از سوراخ‌هاي لوله روي نمدها مي‌ريخت و آنها را تَر مي‌کرد. با وزش نسيم و باد بر نمدهاي خيس، هواي خنک و مطبوعي در فضاي اتاق پخش مي‌شد. امروزه با وجود تکنولوژي، اختراع برق و انواع دستگاه‌هاي خنک کننده، مشکل تهويه هوا و غلبه بر گرما در فصل تابستان برطرف شده است اما با توجه به شرايط به روز شده، افزايش مصرف انرژي و گرم شدن کره زمين را نيز به همراه داشته است تا جايي که اين روزها با قطع برق، مي‌توان گذري به امکانات خنک کننده گذشته داشت. همراهان عزيز، آخرين خبر را بر روي بسترهاي زير دنبال کنيد: آخرين خبر در سروش http://sapp.ir/akharinkhabar آخرين خبر در ايتا https://eitaa.com/joinchat/88211456C878f9966e5 آخرين خبر در بله https://bale.ai/invite/#/join/MTIwZmMyZT آخرين خبر در گپ https://gap.im/akharinkhabar