ماجرای گشت و گذار ناصرالدینشاه در طرقبه و شاندیز
خراسان/ يکي از منابع بسيار ارزشمند براي بررسي تاريخ مشهد در دوره قاجار، سفرنامههايي است که توسط ناصرالدينشاه و ديگر رجال اين دوره، در اينباره به رشته تحرير درآمده است. شاه قاجار، نخستينبار در ماه صفر سال 1284 هـ.ق (خرداد 1246) به مشهد سفر کرد. گزارش اين سفر با عنوان «روزنامه سفر ناصرالدينشاه» توسط علينقي حکيمالملک نوشتهشد. از مندرجات اين سفرنامه پيداست که شاه قاجار تقريباً به تمام محلهها و روستاهاي قديم و جديد مشهد و اطراف آن سر زده است؛ منظور از محلههاي جديد، آنهايي است که در آن زمان باغ، روستا يا ييلاق بوده و امروزه زير آجر، فولاد و بتن دفن شدهاند و بخشي از شهر به حساب ميآيند! در فهرستي که حکيمالملک حدود 153 سال قبل تدارک ديدهاست، نامهاي آشنايي به چشم ميخورد: روستاي عسکريه، کاروانسراي باباقدرت، روستاهاي کنگ، گلستان، شانديز، طرقبه، زشک، نقندر، گلمکان، اسجيل، کاهو و گراخ از جمله مکانهايي بودند که شاه به تفرج و گردش در آنها پرداخت. ناصرالدينشاه در شش روز نخست ماه ربيعالاول 1284، در ييلاقات جنوب مشهد و به ويژه در ييلاق کنگ و خلج، به تفرج و شکار پرداخت. در يکي از روزهاي اقامتش، تصميم گرفت به خواجهربيع برود و ضمن زيارت، فاتحهاي هم براي جدش محمدحسنخان قاجار که زير بقعه خواجهربيع مدفون است، بخواند. اما ظاهراً حرکت به سمت خواجهربيع با تأخير همراه شد و شاه مدتي را ، در يکي از باغهاي مسير، موسوم به «سمزقند» براي ناهار متوقف شد يا به قول خود «افتاد به ناهار»! او پس از ناهار به خواجهربيع رفت و اتفاقاً در آن مکان هم، احساس گرسنگي کرد و دوباره به «ناهار افتاد»! طبق گزارش نويسنده کتاب «روزنامه سفر ناصرالدينشاه»، مشهد در آن زمان حدود هفتهزار و 600 خانه و جمعيتي بالغ بر 60 هزار نفر داشت. اين رقم طي 10 سال بعد تغييري نداشت؛ چرا که وقتي در سال 1257 خورشيدي، ناصرالدينشاه دوباره به مشهد سفر کرد، ضمن سرشماري دقيق شهر که اولين در نوع خود بود، جمعيت مشهد همان حدود 60 هزارنفر برآورد شد. با اين حساب، در خانه هر مشهدي 153 سال قبل، بهطور متوسط هشت نفر ساکن بودهاند؛ رقمي که نشاندهنده تراکم جمعيتي بالاست.