موزههایی با هدف شناخت دریانوردی و لنج سازی ایرانی
لست سکند/ سفر با لنج و لنجسازي در خليج فارس، قدمتي چند هزار ساله دارد. سالهاي سال لنجهاي چوبي براي تجارت، راههاي دريايي زيادي طي کردند؛ از پرتغال تا ايران، از درياي آرام تا خليج فارس و از شبه قاره هند و سواحل آفريقا تا درياي عمان.
کشتيهايي که ايرانيها ميساختند را به عنوان لنج ميشناسيم؛ لنجهايي که در قديم به آنها جهاز هم ميگفتند. لنجها براي طي کردن مسير طولاني دريايي، بايد قويتر و محکمتر ميبودند، پس ايرانيها بوم را ساختند. هر چند نميشود گفت اول ايرانيها بودند که بوم ساختند اما کارکرد آن، قدمت طولاني در ايران و ناحيه خليج فارس دارد.
يکي از مناطق جنوبي کشور ايران که دريانوردان ماهري دارد و بومساختهاي حرفهاي به شمار ميآمدهاند، ساکنان بندر کنگ هستند. کنگيها شايد ۹ ماه تا يک سال در دريا سفر ميکردند و با همين لنجهاي دست سازشان به تجارت ميپرداختند. آنها خرما، فرش و پسته و زعفران ميبردند و از بنادر کشورهاي ديگر ادويه، منسوجات و چوب و … ميآوردند. اين سفرهاي طولاني که به آن سفر گپ ميگفتند تنها با همين جهاز بوم ميسر ميشد، چون قويترين لنجي بود که آنها ميتوانستند بسازند.
از آنجا که لنجها به طور سنتي با استفاده از دست و چوب ساخته ميشدند، بيشتر کارگاههاي ساخت لنجهاي چوبي هم در استانهاي حاشيه جنوب ايران مانند هرمزگان، بوشهر، سيستانوبلوچستان و خوزستان قرار دارند. بندر لافت، بندر گوران، بندر پُهل، بندر کنگ و جاسک در استان هرمزگان و گناوه و چابهار از جمله مناطق مهم ساخت لنج در ايران هستند. ساکنان اين بنادر بودند که ميدانستند چطور با توجه به موقعيت خورشيد، ماه و ستاره اين لنجها را هدايت کنند.
لنجسازي فقط ساخت يک لنج چوبي بزرگ نبود بلکه در کنارش آئينها و آداب و حتي موسيقي داشت. بنابراين سال ۲۰۱۱ مهارتهاي سنتي ساخت و ساز و دريانوردي لنج ايراني در خليجفارس در فهرست ميراث ناملموس يونسکو به ثبت رسيد. در اين پرونده، تنها مهارت ساخت لنج مطرح نبود، بلکه هر آنچه که به مردم در اين ارتباط مربوط ميشد نيز جزو پرونده قرار گرفت.
موزههاي مرتبط با لنج سازي در روستاي گوران و بندر کنگ
هر چند که گذر زمان باعث شده تا تغييرات زيادي در جهاز، بوم و لنجها رخ دهد. بادبانها پايين کشيده شود و لنجهاي چوبي جاي خودشان را به لنجهاي فايبرگلاس بدهند، اما براي نگه داشتن اين ميراث ملي و جهاني، موزههايي در مناطق مختلف به وجود آمد تا از لحاظ موزهاي، جايي براي نمايش اين هنر و صنعت به گردشگران وجود داشته باشد. مانند موزه لنجسازي در روستاي گوران جزيره قشم يا موزه مردمشناسي در بندر کنگ.
حالا ميتوان در بندر کنگ که يکي از بنادر مهم براي دريانوردي است، موزهاي را مشاهده کرد که مخصوصِ تاريخچه لنج و لنجسازي و دريانوردي است. اين موزه توسط همان ناخداهاي قديمي اداره ميشود.
موزه لنج که در يکي از خانههاي تاريخي ايجاد شده، در نزديکي بلوار شهيد بهشتي شهرستان کنگ در استان هرمزگان قرار گرفته است. در واقع همت جاشوها، ناخداها و افراد با ذوق اين منطقه موجب شد تا چنين موزهاي برپا شود.
در موزه مردمشناسي بندر کنگ ميتوان مجموعههاي مهم دريانوردي، آداب و رسوم، معماري، صنايع دستي، نوع پوشش و خوراک مردم قديم و جديد بندر کنگ را مشاهده کرد. برخي از بخشهاي موزه شامل اتاق دريانوردي، اتاق حجله، اتاق بادگير و آشپزخانه است. يکي از اتفاقات جالب موزه اين است که هر روز جمعي از ناخداها و جاشوهاي بازنشسته بندر کنگ دور هم جمع ميشوند و بهعنوان راهنما از بازديدکنندگان استقبال ميکنند و از خاطرات سفرهاي دريايي شأن ميگويند.
غير از اين موزه که به موضوع لنجسازي و هنر دريانوردي پرداخته، موزه تاريخ دريانوردي روستاي گوران هم به نوعي معرف سنت قديم لنجسازي جنوبيهاست. گردشگران با ورود به ساحل گوران، علاوه بر لنجسازي ميتوانند ساير امور مرتبط با دريانوردي ازجمله توربافي، ماهيگيري و پخت غذاي محلي را هم تماشا کنند. برخي اوقات هم مراسم ويژهاي مرتبط با به آب انداختن لنجهاي ساخته شده برگزار ميشود که مورد استقبال گردشگران قرار ميگيرد.
جزيره قشم
هنر دريانوردي در ديگر نقاط ايران
موزههاي ديگري با موضوع کشتي، دريانوردي، دريا و قايقراني در ايران ساخته شده است مانند موزه دريانوردي استان بوشهر که در محله بهمني ايجاد شد.
هر چند که در اين موزه کمتر به موضوع لنج و لنجسازي اشاره شده و بيشتر به صنعت دريانوردي پرداخته، ولي ساختمان اين موزه عمارت قديمي هشت هکتاري کنسولگري انگلستان است که در دوره تاريخي قاجار و در سال ۱۲۳۶ ساخته شد و بعد از انقلاب نيز اين ساختمان به نيروي دريايي تعلق گرفت و اکنون به عنوان موزه دريا و دريانوردي مورد بهره برداري قرار گرفته است.
از نکات قابل توجه در اين موزه، ديدن کشتي پرسپوليس است که سل ۱۲۸۵ آلمان به ناصرالدين آن را هديه کردند و حالا ميتوان اولين ناو جنگي ايران را در محوطه موزه مشاهده کرد.
تعدادي موزه با موضوع دريانوردي نيز در حال احداث است؛ مانند موزه دريانوردي در بندر خمير استان هرمزگان که قرار است در ساختمان گمرک قديم ايجاد شود. موزه دريا و تاريخ دريانوردي هم در ساختمان قديم بندر خرمشهر احيا و بازسازي خواهد شد تا خرمشهر هم موزه دريايي داشته باشد.
غير از شهرهاي جنوبي کشور در برخي از استانهاي شمالي نيز موزه دريايي ايجاد خواهد شد. به تازگي مجوز موزه دريانوردي بندر شرفخانه داده شده تا تجهيز و راه اندازي شود. موزه دريايي بندر انزلي نيز ساخته ميشود.
موزههاي دريانوردي کشورهاي خارجي
اگرچه ايران يکي از کشورهاي مهم در حوزه دريانوردي بوده است اما کشورهاي ديگر نيز صنعت کشتيسازي مهمي داشتهاند که آنها هم کشتيهاي مهم خود را به موزه تبديل کردهاند يا به نمايش اين صنعت در قالب موزه پرداختهاند. مانند موزه «واسا» در استکهلم پايتخت کشور سوئد يا موزه مرکزي نيروي دريايي شهر سنتپترزبورگ روسيه که يکي از بزرگترين موزهاي نيروي دريايي جهان است. موزه دريايي سنديگو در لسآنجلس و موزه موزه کشتي وايکينگ در اسلو نروژ هم از موزههاي مهم ديگر است.