باغهای معروف شیراز که تیمور دستور الگوبرداری از آنها را صادر کرد
خراسان/ وقتي تصاوير روي سفالها را بررسي ميکنيم که درختچههاي کوچک و برکهها را به تصوير کشيدهاند يا وقتي به يافتههاي باستانشناسي از اطراف پاسارگاد نگاه ميکنيم، متوجه ميشويم که در ايران، قدمت باغ و باغسازي به پيش از تاريخ بازميگردد. به علاوه، در داستاني از تاريخ ماد ميخوانيم که وقتي هوخشتره با نبوکدنصر(پادشاه بابل) متحد شد، دخترش را به عقد پادشاه درآورد. پادشاه هم که علاقه همسرش به باغ را ديد، دستور ساخت باغهاي معلق بابل را داد که يکي از 7 شگفتي دنيا است.
از طرف ديگر، فردوس که در قرآن به معناي باغ و بوستان آمده، معرب شده واژه فارسي پرديس است. اين واژه 2 بار در اوستا ذکر شده يک بار با عنوان «پائيري دائزا» و بار ديگر «دائزا». پائيري يعني پيرامون و دائزا يعني روي هم چيدن ديوار و با هم ترکيبي ميسازند به معناي در پيرامون ديوار کشيدن که يکي از ويژگيهاي اصلي باغ ايراني است. در زمان هخامنشيان باغها بسيار مورد توجه بودند. گزنفون بارها باغهاي هخامنشي را در نوشتههايش توصيف کرده. اهميت باغها به قدري است که انعکاسي از آن را در هنرهاي مختلف از جمله نقاشي، موسيقي، ادبيات و کاشيکاري ميبينيم.
البته در برخي نقاط کشور، اين سنت با استقبال بيشتري روبهرو شده و شيراز يکي از آنهاست. در هيچ کجاي ايران به اندازه شيراز باغ نداريم. سوال اينجاست که چرا؟
باغ و باغسازي در شيراز
در پيدايش باغها، سه عامل درگير هستند: آب، خاک حاصلخيز و خلاقيّت. تأمين آب ميتواند از طريق رودخانههاي طبيعي يا قناتها باشد. شيراز به پشتوانه جلگهاي بودن از آبهاي زيرزميني زيادي بهرهمند است و در نتيجه قناتها به راحتي آب را به شهر ميرسانند. از طرف ديگر، همين جلگهاي بودن باعث ميشود آب از ارتفاعات به اين منطقه سرازير شود و خاک حاصلخيزي داشته باشد. در نهايت، مردم خوش ذوق شيراز به پشتوانه شرايط جغرافيايي مناسب، دست به خلاقيت زده و اين بهشتهاي کوچک زميني را خلق کردهاند.
باغهاي شيراز بارها تحسين مسافران ايراني و غيرايراني را بر انگيختهاند. زيبايي باغهاي شيراز به حدي است که حتي تيمور لنگ را هم تحت تأثير قرار داد. بعد از تصرف شيراز براي بار دوم، تيمور در يکي از اين باغها به نام باغ تخت ساکن شد و به قدري از زيبايياش لذت برد که دستور داد با الگوبرداري از باغهاي تخت، ارم، دلگشا و جهاننما، چهار باغ در سمرقند ساخته شود.
باغهاي ارم، تخت، جهاننما و دلگشا در حاشيه شمالي حصار قديمي شهر و در کوهپايه ساخته شده بودند و حدود 20 تا 25 متر مرتفعتر از شهر بودند. ورودي اصلي شهر هم از همين بخش شمالي بود و در نتيجه هر کسي که به شيراز وارد ميشد، آن را شهري در ميان باغها ميديد. از فرصت استفاده ميکنيم و نگاهي اجمالي به اين چهار باغ مياندازيم.
باغ ارم
به نظر ميرسد قدمت باغ ارم به زمان سلجوقيان باز ميگردد، زماني که اتابک قراچه دستور ساخت آن را در قرن ششم داد. باغ ارم در منتهياليه شمالغربي دشت شيراز است و امروز تنها نيمه شمالي آن به وسعت 9 هکتار باقي مانده است. ارم باغي مستطيل شکل است با ابعاد حدودي 720 در 250 متر و 18 هکتار مساحت. علاوه بر ديواري که باغ را محصور کرده، رديف درختان کهنسالي هم هستند که حدود باغ را مشخص ميکنند.
باغ يک محور طولي اصلي و چندين محور عرضي فرعي دارد که آن را به چندين بخش تقسيم ميکند. در دو طرف محور طولي اصلي، درختان سايهگستر کاشته شدهاند و راهآبي از ميان آن ميگذرد. به علاوه، ورودي، حوضهاي ميان، کوشک و بناهايي که روي آن ساخته شدهاند، همگي روي اين محور قرار گرفتهاند. باغ شيبدار است و حدود 10 تا 15 متر اختلاف ارتفاع دارد. اما باغ را سکوبندي کرده و به دو بخش جنوبي و شمالي تقسيم کرده بودند. آنچه امروز به جا مانده، همان سکوي شمالي است. هر کدام از سکوهاي اصلي، دو سکوي فرعي داشتند که محورهاي فرعي را مشخص ميکردند.
ورودي اصلي باغ از در جنوبشرقي بوده که روي محور اصلي باغ قرار داشته اما دو دروازه فرعي ديگر هم در محور عرضي شمالشرقي و شمالغربي قرار دارند. به جز دروازه، يک بناي مياني و يک کوشک هم در باغ قرار دارند. بناي مياني تک لايه و يک طبقه است و از آن عبور ميکردند. کوشک در انتهاي باغ قرار دارد و بنايي سه طبقه است.
باغ تخت
باغتخت يکي ديگر از باغهاي شيراز است که تيمور دستور ساخت نمونهاي از آن را در سمرقند صادر کرد. اساس اين باغ را اتابک قراچه در شيراز گذاشته و به همين دليل به آن باغ تخت قراچه هم ميگويند. بر همين اساس، به نظر ميرسد اين باغ هم عصر باغ ارم باشد. باغ تخت سه بخش جنوبي، مياني و شمالي دارد و امروز فقط قسمتهايي از بخش شمالي باقي مانده است. بر اساس تصاوير به جا مانده متوجه ميشويم که باغ تخت يک مسير مياني، کرتهايي در طرفين و پيشخواني جلوي دروازه ورودي داشته است.
بخش جنوبي مربع شکل و حدودا 15 در 150 متر است و مساحتي معادل 3/2 هکتار دارد. بخش شمالي و مياني هم 100 در 50 متر است و مساحتي حدود نيم هکتار دارد. اين باغ هم يک محور اصلي و يک ساختمان در انتهاي اين محور دارد. باغ تخت از دسته باغهاي مطبق است و بخش مياني 7 سکو دارد. بخش شمالي را روي تپه طبيعي ساختند. اختلاف ارتفاع آن با پستترين نقطه باغ حدود 20 متر است. وروديهاي باغ در دو سمت محور اصلي قرار گرفتهاند. ميگويند اين باغ سه عمارت داشته، يک عمارت اصلي با حياط داخلي و دو عمارت مياني. معماري اين باغ به گونهاي است که تصوير باغهاي معلق بابل را به ذهن ميآورد. البته که امروز چيز زيادي از اين باغ باقي نمانده است.
باغ جهاننما
باغ جهاننما در زمان حکومت آلمظفر و آلاينجو (يعني قبل از حمله تيمور لنگ)، ساخته شده است. قنات رکنآباد که اين باغ را آبياري ميکند، خود يک اثر تاريخي است و قدمتش به قرن چهارم باز ميگردد. مردم معتقدند که اين قنات را رکنالدين ديلمي احداث کرده است. باغ جهاننما بين تنگه اللهاکبر و دروازه ورودي شيراز قرار گرفته است. حافظ از اين باغ در شعرش نام ميبرد وقتي ميگويد:
بده ساقي مي باقي که در جنت نخواهي يافت کــنـــار آب رکـــــنآباد و گــلــگــــشت مـــصــــلا را
به نظر ميرسد به جز ساختمان کوشک و ساختمانهاي مياني، باغ تغيير ديگري نداشته است. جهاننما مربعي شکل و با ابعاد 220 در 220 متر و مساحت 5 هکتار است. علاوه بر ديواري که دورتادور باغ را محصور کرده، رديفي از درختان سايهگستر هم محدوده باغ را مشخص ميکنند.
جهاننما يکي از زيباترين باغهاي شيراز است و دو محور اصلي دارد که يکديگر را درست در وسط باغ قطع ميکنند. در نتيجه باغ به چهار بخش مساوي تقسيم ميشود. هر کدام از محورها، گذرگاههاي پهن، درختان تنومند و آبراههايي دارند که از ميان آنها عبور ميکنند. باغ روي زميني شيبدار است و اختلاف بالاترين و پايينترين نقطه آن حدود 3 الي 4 متر است.
باغ دلگشا
باغ دلگشا را قنات سعدي آبياري ميکند که قبلا به آن قنات فهندر هم ميگفتند. به دليل وجود اين قنات و قلعهاي که در کوه مشرف به باغ است، قدمت آن را به قبل از اسلام تخمين ميزنند. باغ دلگشا نزديک به آرامگاه سعدي و ميان دو کوه واقع شده است. به جز کوشک مياني، باغ تغييرات بسياري داشته است.
دلگشا پلاني مستطيلي با ابعاد 380 در 160 متر و مساحتي حدود 6 هکتار دارد. درست مانند باغ ارم، دلگشا هم يک محور اصلي دارد که گذرگاهي عريض، درختاني سايهگستر، کوشک و دروازه روي آن قرار گرفتهاند. باغ، شيب زيادي ندارد و به همين دليل سکوبندي نشده است. مهمترين بخش باغ، کوشک مياني است که بارها تخريب و بازسازي شده است. آخرين بازسازي باغ، بعد از سالها بيتوجهي در زمان قاجار رخ ميدهد. بنا در بخش جنوبي، سه طبقه است و يک ايوان مرتفع وسط ضلع جنوبي دارد. در بخش شمالي اما دو طرفه است و ايوانهاي کوچکي در دو سمت دارد.
تمام باغهاي شيراز زيبا و جذاب هستند و ميتوانند مقاصد خوبي در بازديد شما از اين شهر باشند. در اينجا ما 4 باغي را بررسي کرديم که زيباييشان حتي جنگجوي بيرحمي مانند تيمور گورکان را تحت تأثير قرار داده است. از اين دست باغهاي زيبا در شيراز کم نيستند، اگر به هر يک از اين باغها سر زدهايد حال و حواي خودتان موقع بازديد را با ما به اشتراک بگذاريد