7 دقیقه وحشتآفرین در مریخ
خراسان/ در سالروز سفر اولين انسان به فضا از آخرين دستاوردهاي شگفتانگيز جديدترين مريخ نورد ناسا گفتهايم و اهداف تيم عملياتي براي رسيدن به موفقيتهاي بعدي در حالي که حدود دو ماه از فرود موفقيتآميز پيشرفتهترين مريخ نورد ناسا به نام «استقامت» روي سطح سياره سرخ ميگذرد، اعلام شد بالگرد «نبوغ» که همراه اين مريخ نورد بوده، بر فراز سطح مريخ به پرواز درخواهد آمد تا تحقيقات بيشتري انجام دهد. اين اتفاق تقريبا همزمان شده است با سالروز سفر «يوري گاگارين» فضانورد روسي به عنوان اولين انسان به فضا در سال 1961 ميلادي. به اين بهانه و در پرونده امروز زندگي سلام به دستاوردهاي هيجانانگيز و جالب مريخ نورد جديد ناسا مثل استقرار اولين بالگرد بر سطح مريخ، اولين سلفي منتشر شده از سطح اين سياره و ... پرداختهايم و عمليات پرواز بالگرد آن را به زبان ساده توضيح دادهايم.
«يوري گاگارين» که بود و چه کرد؟
يوري الکسييويچ گاگارين، ۹ مارس ۱۹۳۴ ميلادي در روستاي کلوشينو در نزديکي شهر گژاتسک شوروي سابق به دنيا آمد. او همزمان با تحصيل به عضويت باشگاه هوايي ساراتف کشورش درآمد تا پرواز با هواپيماي سبک را فرا گيرد. يوري با رتبه درخشان از هنرستان دانش آموخته شد و در سال ۱۹۵۵ هم نخستين پرواز انفرادي خود را انجام داد. سال ۱۹۶۰، سازمان فضايي شوروي پس از مراحل متعدد گزينشي، ۲۰ نفر از جمله گاگارين را براي پست فضانوردي برگزيد. صبح روز چهارشنبه ۱۲ آوريل ۱۹۶۱ ميلادي، يوري گاگارين از پايگاه فضايي بايکونور سوار بر موشک فضاپيماي وستوک ۱، اولين انساني شد که به فضا سفر کرد. يک ساعت پس از پرتاب سفينه، وقتي مشخص شد که مأموريت به خوبي پيش ميرود، خبرگزاري رسمي شوروي خبري را که تا آن لحظه کاملا سري بود، اين گونه اعلام کرد: «اتحاد جماهير شوروي يک انسان به فضا فرستاد». نخستين جملههايي که گاگارين به زمين مخابره کرد، اينها بود: «پرواز به خوبي ادامه دارد، ديد خوبي دارم، من زمين را ميبينم، اينجا خيلي زيباست.» اين پرواز در کل ۱۰۸ دقيقه طول کشيد. سپس او نزديک ساحل رود ولگا فرود آمد، اين نقطه از منطقه پيشبيني شده براي فرود فاصله زيادي داشت و کسي براي استقبال از او حاضر نبود. همسر جنگلبان محلي و نوه ۶ سالهاش اولين کساني بودند که گاگارين را پس از فرود ديدند. يوري گاگارين ماجرا را اين گونه تعريف ميکند: «آنها وقتي مرا با لباس و کلاه فضايي و چتر نجاتم ديدند، ترسيدند و عقب رفتند. من به آنها گفتم نگران نباشيد من هم مثل شما شهروند شوروي هستم، همين الان از فضا برگشتم و دنبال تلفن ميگردم که به مسکو زنگ بزنم!». يوري هفت سال پس از سفر فضايي، در يک سانحه هوايي در زمان پرواز تمريني با هواپيماي ميگ ۱۵ دچار سانحه شد و سقوط کرد و از دنيا رفت.
تا امروز در مريخ بر «استقامت» چه گذشته است؟
سرانجام پس از فرود موفقيتآميز مريخ نورد بر سطح مريخ، اين کاوشگر با وجود بررسي سنگهاي اطراف محل فرود خود که نشانههايي از تغيير شکل توسط باد و آب دارند، هنوز هيچ نشانه قطعي از حيات باستاني در اين سياره نيافته است. دانشمندان تا انجام اولين آزمايش پرواز نبوغ، سنگهاي اطراف محل فرود استقامت را کاوش کردند که در اطراف اين مريخ نورد شاهد سنگهاي کمرنگتري نسبت به خاک تيره مريخ بودند. «راجر وينز» يک متخصص زمين شناسي در آزمايشگاه ملي لوس آلاموس در نيومکزيکو که رئيس تيم ابزار ليزري «استقامت» است، ميگويد: «از طريق اين تجزيه و تحليل دانشمندان ميبينند که «ييگو»(يکي از سنگهاي روي مريخ) نشانههايي از حبس شدن آب در مواد معدني خود دارد. اين اکتشافات با آن چه دانشمندان از «دهانه جيزرو» انتظار داشتند، مبني بر اين که ممکن است داراي سنگهاي آتشفشاني باشد که احتمالا زماني با آب ارتباط داشتهاند، مطابقت دارد.» «ماز» يکي ديگر از سنگهايي است که مريخ نورد تاکنون با ابزار ليزري خود آن را بررسي کرده و مشخص شده که «ماز» از نظر شيميايي شبيه سنگهاي بازالت روي زمين است. به نظر ميرسد بسياري از صخرهها و سنگهاي اطراف محل فرود «استقامت» توسط بادهاي شديد تغيير شکل يافتهاند. از جمله يک شيء تيره با شمايل عجيب و غريب که دانشمندان آن را به دليل شباهتش به يک فک که روي يک سنگ نشسته «فُک بندرگاه» لقب دادهاند. دانشمندان ميگويند سنگ تيره ديگري وجود دارد که به نظر ميرسد نه توسط باد، بلکه توسط آب فرسايش يافته است. اين نشان ميدهد که ممکن است اين سنگ زماني در آب روان و شايد در رودخانه باستاني که به دهانه جيزرو ميريخته است، قرار داشته است. دانشمندان هنوز آتشفشاني بودن اين سنگها را تشخيص ندادهاند، اما اگر چنين باشد ميتواند به تعيين سن بستر اين دهانه کمک کند زيرا سنگ مذاب عناصر راديواکتيو را به دام مياندازد که با سرعتي قابل پيشبيني پوسيده ميشوند و ميتوانند به عنوان يک ساعت براي تشخيص زماني استفاده شوند که اين سنگها ذوب شدهاند. مريخ نورد استقامت در طول ماموريت خود حدود ۳۰ لوله حاوي خاک و سنگ مريخ را جمعآوري و آنها را روي سطح مريخ رها ميکند تا يک مريخ نورد ديگر در ماموريت آيندهاش بتواند آنها را بازيابي کند و براي تجزيه و تحليل به زمين بياورد. اين نمونهها اولين نمونههاي مريخي آورده شده به زمين لقب خواهند گرفت.
از شروع ماموريت تا دردسرهاي يک فرود سخت
مريخ نورد «استقامت» ساخت ناسا در تاريخ ۳۰ ژوئيه ۲۰۲۰ براي مأموريت مدارگردي مريخ در ساعت ۷:۵۰ بعد از ظهر پرتاب شد و در ۱۹ فوريه ۲۰۲۱ در ساعت ۰۰:۳۰ (به وقت ايران) در مريخ فرود آمد. محل فرود آن دهانه مريخي «جيزرو» در نظر گرفته شده بود. استقامت که به بزرگي يک خودروي سواري است با هفت ابزار علمي براي مطالعه سطح مريخ در دهانه جيزرو مجهز شده است. تجهيزات مريخ نورد در مجموع ۲۳ دوربين، دو ميکروفون و يک دستگاه تهيه اکسيژن است. اين مريخ نورد همچنين بالگرد مريخي «نبوغ» را که پهپاد کوچکي است به همراه دارد. اين پهپاد آزمايشي امکان پرواز اين گونه وسايل را در جو مريخ مشخص خواهد کرد. آزمايش فوق به اين دليل در وهله اول انجام ميشود که بالگرد نبوغ هنگام رانندگي استقامت بايد بالا سر آن پرواز و به آن در مسيريابي کمک کند. هم اکنون دانشمندان در حال برنامهريزي براي نحوه سفر استقامت از محل فرود خود که به افتخار «اکتاويا باتلر» نويسنده داستانهاي علمي تخيلي نامگذاري شده، به صخرههاي مرتفع ۴۰ متري واقع در دلتاي يک رودخانه باستاني هستند. اين دلتا که ميلياردها سال پيش توسط رودخانهاي که در مريخ جاري بوده، رسوب کرده و ايجاد شده، اگر اکنون وجود داشت ميتوانست يک مکان ايدهآل براي زندگي ميکروبي باشد اما مشکل اين جاست که يک تپه شني بين استقامت و اين دلتا قرار دارد که اين مريخ نورد نميتواند از آن عبور کند. محققان در حال بحث در اين باره هستند که اين تپه شني را ساعت گرد يا پادساعت گرد دور بزنند. دورزدن پادساعتگرد اين تپه سفر کوتاهتري خواهد بود، در حالي که دور زدن ساعتگرد آن، استقامت را با انواع بيشتري از صخرهها و سنگهاي جالب توجه مواجه ميکند. اما هيچ کدام از اينها احتمالا زودتر از خردادماه اتفاق نميافتد.
داستان به دنيا آمدن نبوغ در مريخ!
«نبوغ» اولين وسيلهاي است که در سياره ديگري پرواز خواهد کرد و ناسا آن را به لحظه پرواز برادران رايت در زمين تشبيه ميکند. «ميمي آنگ» مدير پروژه نبوغ ناسا گفت: «در هر سياره تنها يک پرواز براي اولين بار انجام ميشود. برادران رايت اولين پرواز روي زمين را انجام دادند و نبوغ نيز آماده است تا اولين پرواز در مريخ را انجام دهد.» اين بالگرد توسط وانيزا روپاني، (دختري در کلاس يازدهم دبيرستاني در آلاباما، که انشايي را به مسابقه «اسم مريخ نورد را انتخاب کن» ناسا فرستاده بود) «نبوغ» ناميده شد. نبوغ سفر ۳۸۴ ميليون کيلومتري خود به مريخ را در شکم استقامت گذراند، سپس از آن جدا شد و در اين سياره به دنيا آمد. ناسا 16 فروردين اعلام کرد که اين بالگرد ۸۵ ميليون دلاري توانسته جدا از استقامت اولين شب را در مريخ بگذراند و آژانس فضايي آمريکا را يک قدم به اهداف پروازشان نزديکتر کند. پس از پرواز نبوغ براي اولين بار، در حالي که بالگرد در هواست دوربين ناوبري و ارتفاع سنج ليزري آن اطلاعات را به کامپيوتر ناوبري خواهند رساند تا اطمينان حاصل کند که نبوغ نه تنها در سطح، بلکه در وسط پروازگاه به وسعت ۱۰ در ۱۰ متر قرار دارد. سپس بالگرد مريخي فرود ميآيد و سطح دهانه جيزرو را لمس ميکند و اطلاعات را از طريق مريخ نورد استقامت به زمين ميفرستد تا اتمام پرواز را تأييد کند. پيشبيني شده است که اين بالگرد در اولين پروازش که در همين روزها انجام خواهد شد، تنها ۳ متر از سطح مريخ فاصله بگيرد. بنابراين ميتواند در آن زمان چند مولکول دياکسيد کربن، نيتروژن و آرگون موجود در جو نزديک سطح مريخ را کاوش کند و لحظاتي بعد اولين پرواز آزمايشي در يک سياره ديگر آغاز خواهد شد. اين پرواز هرچند کوتاه مشخص ميکند که آيا «نبوغ» ميتواند ادامه ماموريتهايش را انجام دهد يا خير؟ جالب است بدانيد براي يادبود اولين پرواز برادران رايت در زمين، قطعهاي از هواپيماي آنها همراه اين بالگرد به مريخ فرستاده شده است. همچنين نبوغ داستان ما، به صورت فشرده يا بهتر بگوييم تا شده در شکم مريخ نورد قرار داده شده و براي تا کردن آن از هنر اريگامي استفاده شده بود.
«نبوغ» در مريخ چه خواهد کرد؟
در پروازي که گفته شده 25 فروردين امسال انجام خواهد شد، اين بالگرد با سرعت يک متربرثانيه اوج خواهد گرفت و وقتي به ارتفاع ۳ متر برسد براي ۳۰ ثانيه ثابت معلق ميماند و سپس فرود ميآيد. قرار است نبوغ با انرژي خورشيدي و با سرعتي 10برابر زمين(به دليل اتمسفر رقيق مريخ) از روي مريخ به پرواز درآيد. نکته جالب اين که چون اتمسفر مريخ رقيق است ملخهاي بالگرد به راحتي ميتوانند به سرعت 24 هزار دور در دقيقه برسند اما گرانش مريخ و جو، پرواز را دشوار ميکند. شايد بزرگترين چالش پيش روي نبوغ هواي سرد مريخ با دمايي حدود منفي ۹۰ درجه باشد. تا به امروز نبوغ به بدنه استقامت متصل بوده و براي گرم نگه داشتن خود از سيستم اين مريخ نورد استفاده ميکرده است. از اين پس بايد از انرژي خورشيدي براي گرم نگه داشتن سيستمهاي خود در شب استفاده کند که به يک باتري قابل شارژ متکي است. از آن جا که مريخ براي مخابره راديويي بينقص بسيار دور است، کنترل کنندههاي پرواز نبوغ در ناسا نميتوانند آن را در حالي که در مريخ در حالت پرواز است، کنترل کنند. اين بدان معناست که دستورات مربوط به دستورالعملهاي پروازي از قبل به آن ارسال ميشود و تيم عمليات بايد همانند فرود استقامت يک بار ديگر «7 دقيقه وحشت» را تا دريافت گزارش از پرواز نبوغ تجربه کند. بعد از انجام پروازها، عملا ماموريت اصلي مريخ نورد يعني تلاش براي يافتن اشکال اوليه حيات باستاني شروع خواهد شد. محدوده اکتشاف يک وسعت ۴۵ کيلومتري است و تصور ميشود که جيزرو يکي از بهترين مکانها براي
جست وجوي زندگي باشد، چرا که شواهدي وجود دارد زماني اين جا درياچهاي بوده که رودي به آن ميريخته و در محل اتصال آن دلتايي هم ايجاد شده است. البته منظور از «زماني»، ميلياردها سال پيش است!
منابع اين پرونده: space.com، solarsystem.nasa.gov، ايسنا، ديجياتو