زیـر و روی فاجعه آبی در کشور
خراسان/ مقاله اخير نشريه «نيچر» نگراني ها درباره وضعيت آبي کشور را تشديد کرد.يکي از پژوهشگران اين مقاله و رئيس مرکز ملي خشکسالي درباره ابعاد اين فاجعه توضيح مي دهد.
«کاهش شديد بارندگيها، اوضاع وخيم ذخاير آبهاي زيرزميني، تهديد امنيت غذايي، اجتماعي و اقتصادي کشور»؛ اين واقعيتهاي تلخ، حرف امروز و ديروز نيست، بلکه سالهاست کارشناسان و پژوهشگران داخلي درباره آن هشدار دادهاند اما حالا نشريه معتبر بينالمللي «نيچر» هم خطر آن براي آينده ايران را گوشزد کرده است.
نتايج پژوهش 3 محقق ايراني
سه محقق ايراني دانشگاههاي کانادا و آمريکا، به استناد دادههاي آماري وزارت نيرو، مقالهاي را تهيه و در نشريه نيچر منتشر کردهاند که در آن روند تغييرات ذخيره آبهاي زيرزميني ايران در بازه زماني 2002 تا 2015 (سالهاي 1381 تا 1395) بررسي شده است:
* در اين بازه زماني 15 ساله، بيش از 74 ميليارد مترمکعب از ذخاير آبهاي زيرزميني کشور تخليه شده است.
* طي اين سالها در 76 درصد کل مساحت کشور، اضافه برداشت آب صورت گرفته است(به طور خاص در نواحي مرکزي، شرقي و شمالشرقي کشور).
* ميزان کاهش ذخاير آبهاي زيرزميني در برخي مناطق فاجعهبار بوده است: کاهش 2600 درصدي ذخاير در محدوده استان فارس، کاهش 1120 تا 1658 درصدي در استانهايي از جمله تهران، البرز، قم و مرکزي، کاهش 640 تا 940 درصدي در استانهايي از جمله خراسان رضوي، خراسان جنوبي و سيستان و بلوچستان.
چه بايد کرد؟
درباره جلوگيري از برداشتهاي بيرويه آبهاي زيرزميني، مهمترين اقدام مسدودکردن چاههاي غيرمجاز است که بر اساس اعلام وزارت نيرو، طي سالهاي اخير حدود هشتهزار چاه مسدود شده است. به گفته معاون وزير، شناسايي و دستهبندي چاههاي غيرمجاز انجام شده و برنامه بلندمدت وزارت نيرو مسدودکردن آنها براي بهبود وضع دشتها و آبهاي زيرزميني است. «قاسم تقيزاده» اين را هم گفته است که: اميدواريم ساختار مديريت منابع آب که اخيرا بر اساس حوضههاي آبريز ۹گانه طراحي شده و استقرار يافته است، بتواند به بهبود مديريت منابع آب کشور کمک کند.
تنش آبي در 250 شهر
اما پژوهش منتشرشده در نيچر، فقط يک بخش ماجراست و بخش ديگر، کاهش بيسابقه بارندگيها طي سالهاي اخير است که طبيعتا به اتفاق ناگوار برداشت بيرويه آبهاي زيرزميني منجر شده است.
برخي گزارشها و خبرهاي رسمي، وضعيت کشورمان در اين حوزه را هم شفاف ميکند: در منطقه خراسان و سيستان و بلوچستان، ميزان بارندگي در مقايسه با دوره بلندمدت، حدود ۸۰ درصد کاهش يافته است. بارندگيها در فلات مرکزي ايران (شامل 17 استان)حدود 50 درصد، در حوضه آبريز خليجفارس و درياي عمان ۴۲ درصد و در حوضه درياي خزر نيز ۲۰ درصد کاهش يافته است.
نکته مهم اينکه بر اساس اعلام شرکت آبفاي کشور، آب موردنياز ۴۷۰ شهر کشور از منبع آبهاي سطحي تامين ميشود و به دليل کاهش گسترده بارندگيها، تامين آب اين شهرها با چالش مواجه خواهد شد. معاون وزير نيرو هم از تنش آبي در 250 شهر کشور و تلاش براي مديريت آن خبر داده است. بحران ايجادشده در ميزان بارندگيها و آبهاي سطحي وقتي بيشتر خودنمايي ميکند که بدانيم حتي در استاني مانند گلستان، طي فروردينماه امسال حجم رواناب رودخانههاي اصلي، نسبت به بلندمدت بين ۶۱ تا ۸۸ درصد کاهش يافته است.
حال سدها هم خوب نيست
کمشدن بارشها، تاثير خود را روي سدهاي کشور هم گذاشته است و با وجود پايان فصل اصلي بارشها در سال آبي، هنوز 41 درصد ظرفيت مخازن خالي است؛ در حالي که در مدت مشابه سال گذشته، ٨٠ درصد مخازن سدهاي کشور پر بود. ميزان ورودي آب به سدها هم 40 درصد کاهش يافته است و به تبع آن شاهد کاهش 32 درصدي خروجي آب سدها هستيم.
رئيس جمهور: با خشکسالي مواجهايم
دکتر روحاني هم پنجشنبه گذشته در مراسم افتتاح چند طرح وزارت نيرو، درباره وضعيت آبي کشور هشدار داد و گفت: «امسال با خشکسالي مواجهايم و بارشها حدود ۵۰ درصد کاهش يافته است؛ وضعيت سدها هم مثل پارسال نيست، بسياري از ظرفيت سدهاي ما خالي است و نيروگاههايي که برقآبي هستند، مسلماً امسال دچار مشکلاتي ميشوند. بنابراين بايد بيش از سالهاي گذشته براي مصرف آب و مصرف برق، تا جايي که امکانپذير است، مراعات و صرفهجويي کنيم».
از آبهاي ژرف و بارورسازي ابرها چه خبر؟
اما شايد سوالي که براي شما هم پيش بيايد، اين باشد که نتيجه طرحهاي بارورسازي ابرها و استفاده از آبهاي ژرف به کجا رسيد؟ دراينباره تقيزاده معاون وزير نيرو توضيح داده و گفته است: هر دو موضوع جزو برنامههاي مطالعاتي بوده و هماکنون نميتوانيم از اين موضوعات انتظار بهرهبرداري و استفاده داشته باشيم. او با اشاره به تلاش دولت براي تامين آب آشاميدني ۲۵۰ شهر در معرض تنش آبي، هم گفته است: بناي جيرهبندي نداريم و تلاش خواهيم کرد با برنامهريزي شرايط پيشرو را مديريت کنيم.
کاشت برنج در 17 استان !
تقيزاده به حوزه کشاورزي هم اشاره و يکي از اشتباهات مهم در آن را ذکر کرده است: متاسفانه هماکنون در ۱۷ استان کشور برنج کاشت ميشود، در حالي که کاشت برنج محدود به دو استان گيلان و مازندران است. در هيچ جاي دنيا که زير هزار ميليمتر بارندگي دارد برنج نميکارند، اما در برخي مناطق ايران که ميانگين بارش ۱۵۰ ميليمتر است، برنج ميکارند.
بارندگي در ايران، يکسوم متوسط جهاني
«احد وظيفه» رئيس مرکز ملي خشکسالي و مديريت بحران سازمان هواشناسي هم ميگويد: از دهه 70 و با توجه به توسعه جمعيت، دولتهاي مختلف براي تامين امنيت غذايي کشور به توسعه کشاورزي روي آوردند که هرچند اين کار يک ضرورت بود، اما بايد با توجه به روشهاي آبياري، فصل کاشت و ظرفيت اقليمي هر منطقه انجام ميشد نه اينکه فقط سطح زير کشت را افزايش دهيم، نتيجه اين عملکردها هم وضعيت کنوني کشور است.
وي ميافزايد: ميزان بارندگيها در کشور ما يکسوم متوسط جهاني است و در مقابل شدت تبخير آب در ايران سهبرابر متوسط جهاني است. بنابراين واضح است که ما بايد براي مصرف هر يک ليتر آب هم برنامه داشته باشيم.او مي گويد : مديريت و استفاده مناسب از آب براي شرب، جانمايي مناسب صنايع، تحول در کشاورزي و بارگذاري مناسب جمعيت در مناطق مختلف از مهمترين اقداماتي است که بايد به آن توجه کنيم وگرنه آينده نگران کنندهاي در پيش خواهيم داشت.
گفتوگوي خراسان با يکي از محققان مقاله منتشرشده در «نيچر»
اثرات جبران ناپذير بر امنيت آب، غذا و محيطزيست ايران
«علي ناظمي»، استاديار گروه محيطزيست در دانشگاه کنکوردياي کانادا و يکي از سه محققي است که پژوهش آنها در نشريه نيچر منتشر شده است. او در گفتوگوي اختصاصي با خراسان به مهمترين موضوعات و نتايج پژوهش خود و همکارانش اشاره کرده است:
ما با استفاده از دادههاي آماري وزارت نيرو براي اولينبار ميزان تخليه آبهاي زيرزميني در کشور را تخمين زدهايم و محاسبات ما نشان ميدهد که ميزان آن در دوره ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ حدود ۷۴ کيلومتر مکعب (74 ميلياردمتر مکعب) بوده است. اين اتفاق با برداشت بيش از حد در 76 درصد از زمينهاي ايران صورت گرفته و منجر به افزايش شوري خاک و همچنين افزايش فراواني و ميزان فرونشست زمين در سراسر ايران ميشود. ما هشدار ميدهيم که اين پديده در بعضي از مناطق استراتژيک قابلتوجه بوده و اقدامات فوري براي معکوسکردن اين روند لازم است چرا که ادامه مديريت ناپايدار آبهاي زيرزميني در ايران ميتواند منجر به اثرات جبرانناپذيري بر امنيت آب، غذا و محيط زيست ايران شود.
71 درصد جمعيت کشور در مناطق داراي اضافه برداشت آب
هرچند خشکساليها محرک اين پديده بوده، اما تحقيقات ما نشان ميدهد که کاهش آبهاي زيرزميني عمدتا به دليل برداشت گسترده آب اتفاق افتاده است. ضمن آنکه مناطقي که در آنها اضافه برداشت صورت گرفته است، حدود ۷۱ درصد از جمعيت ايران را تشکيل ميدهند. اولين قرباني کاهش عمده آبهاي زيرزميني، امنيت غذايي کشور است. بيش از۹۰ درصد از برداشت آبهاي زيرزميني، مربوط به آبياري براي کشاورزي است. حتي در حوضههايي که هماکنون اضافه برداشت آب بيش از حد نيست، تقاضا براي آب کشاورزي زياد است و برداشت طبيعي به سرعت در حال رشد است. اگر تعداد چاهها و ميزان استخراج همچنان افزايش يابد، بحرانيشدن اين حوضهها نيز دور از انتظار نيست و در مجموع مشکل اساسي در همين حوزه کشاورزي رخ خواهد داد.
خطر جدي فرونشست زمين
فرونشست زمين به دليل برداشت گسترده آبهاي زيرزميني هم ميتواند با کاهش ظرفيت سفره آب زيرزميني، دسترسي به آن را کاهش دهد. در غياب روشهاي مديريتي موثر، که متأسفانه چنين است، روند موجود منجر به فرونشست بيشتر زمين ميشود و بروز آن در مناطق پرجمعيت مثل تهران که مستعد فعاليت لرزهاي نيز هستند، يک نگراني عمده است.