دلایل عقب نشینی های منطقه ای عربستان

تابناک/ متن پيش رو در تابناک منتشر شده و انتشار آن در آخرين خبر به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست عربستان سعودي در ساليان گذشته سياست خارجي تهاجمي و بلندپروازانه‌اي را با هدايت و رهبري محمد بن سلمان وليعهد اين کشور در پيش گرفته بود که تبعات زيادي هم براي منطقه و براي اين کشور به همراه داشت.  با نگاهي به پنج سال گذشته، مي‌توان نشان داد که افزايش سرکوب مخالفان، بحران داخلي و شکست‌ها در زمينه سياست خارجي تنها دستاورد‌هاي اين دوران براي عربستان سعودي بوده است. بحران قطر و محاصره شديد اين کشور، حمله به يمن و ويران کردن زيرساخت‌هاي اقتصادي آن، تشديد تنش‌هاي منطقه‌اي با ايران، قطع روابط با سوريه و تلاش براي ساقط کردن بشار اسد و از سوي ديگر، ايجاد بحران سياسي در لبنان و بازداشت نخست وزير اين کشور و پيش از اين قتل جمال خاشقجي و موارد ديگر از جمله مهم‌ترين بحران آفريني‌هاي منطقه‌اي عربستان سعودي بود که اين کشور را در وضعيت دشواري به ويژه در سياست خارجي قرار داده است. محمد بن سلمان با وعده عربستان مدرن و «چشم انداز ۲۰۳۰» فعاليت خود را آغاز کرده، اما آنچه اکنون در عمل مشاهده مي‌شود، بحران‌هايي است که دولت عربستان در داخل و خارج با آن‌ها روبه روست. «يحيي عسيري»، رئيس نهاد حقوق بشري «قسط» عربستان سعودي با اشاره به بازداشت‌هاي گسترده مخالفان در اين کشور مي‌گويد: کاملا آشکار است که دولت عربستان هيچ درسي از فشار‌هاي بين‌المللي نياموخته است؛ تنها چيزي که آن‌ها آموخته‌اند، اين است که با به راه انداختن برخي سرگرمي‌ها و کمپين‌هاي ارتباط عمومي از اين فشار بين‌المللي جلوگيري کنند. اين فعال حقوق بشري سعودي در مصاحبه با نيويورک تايمز بر اين موضوع تاکيد مي‌کند که دليل بازداشت بسياري از افراد در عربستان سعودي مشخص نيست. هرچند در سال‌هاي اخير مقام‎هاي عربستان سعودي با برخي اقدامات نمادين، سعي در فريب افکار عمومي را داشته، در عمل شيوه سرکوب و شکنجه مخالفان را شدت بخشيده اند؛ قتل وحشيانه «جمال خاشقجي» در کنسولگري عربستان سعودي در استانبول که تاکنون نيز دقيق جزئيات آن منتشر نشده، تنها يک نمونه از اقدامات سرکوبگرانه عربستان سعودي در برابر مخالفان است. سياست‌هاي سلمان بن عبدالعزيز و پسرش در سال‌هاي اخير شکست‌هايي را براي عربستان سعودي در زمينه سياست خارجي به همراه داشت که بحران يمن، يکي از اين موارد است. عربستان سعودي همچنين با به راه انداختن ائتلافي به سرکردگي رياض، مداخله خود در جنگ يمن را آغاز کرده و اکنون پس از نزديک به پنج سال از اين مداخله، رياض نه تنها به اهداف از پيش تعيين شده خود نرسيده، بلکه راه بازگشتي ندارد و در ادامه با توقف جنگ در هر صورت تبعات زيادي براي اين کشور در پي دارد و نوعي شکست به شمار مي‌رود. تلاش براي برون رفت از بحران‌ها در همين راستا، محمد بن سلمان که خود را در محاصره بحران‌ها و مسائل حل نشده مي‌بيند، به تکاپو افتاده تا بتواند از اين بحران خودساخته خارج شود. تلاش براي حل و فصل بحران با قطر جدي‌ترين تلاش سعودي‌ها در وضعيت کنوني است. در اين رابطه، سازمان راديو و تلويزيون دولتي ترکيه (TRT) در گزارشي درباره دلايل عربستان براي پايان دادن به رويکرد خصومت‌آميزش در قبال قطر و تاثير آن بر شرايط سياسي منطقه، به ويژه روابط قطر و امارات که ديگر عضور محاصره‌گر دوحه است، نوشته: از زماني که پهپاد‌ها و موشک‌ها در ماه سپتامبر به ميدان نفتي خريص و تاسيسات نفتي بقيق حمله کردند، رياض در حال بازنگري در استراتژي و فنون سياست خارجي خود است. اين حملات بي‌سابقه که موتور اقتصادي عربستان را نشانه رفت، موجب شد که رياض به جاي تمرکز بر تهديدات ساختگي يا اغراق‌شده که برآمده از جنگ اطلاعاتي هستند، براي رسيدگي بهتر به تهديدات واقعي عليه اين کشور تلاش کند. لذا رهبري عربستان اقدام براي انزواي دوحه در شرايط کنوني را نسبت به گذشته چندان حياتي نمي‌داند. اين محاصره پيامد مثبت چنداني براي عربستان نداشته و با اينکه تصور پايان يافتن مشکلات رياض با قطر دشوار است، شاهد اعتدال محسوسي در لفاظي‌ها و سياست‌هاي رياض در قبال دوحه بوده‌ايم. نشانه‌هاي موجود حاکي از آن هستند که قطر و عربستان مي‌توانند به "درکي تازه" برسند که مي‌تواند پيش از پايان سال جاري ميلادي به عادي‌سازي مجدد روابط دوجانبه ميان اين دو کشور بينجامد. در ماه‌هاي اخير، مذاکرات پشت پرده و ديدار مقامات عالي رتبه قطري از عربستان بر بهره‌برداري اين دو کشور از اين شرايط تازه براي باز کردن در‌هاي مصالحه تاکيد داشته است. در آستانه نشست شوراي همکاري خليج فارس ـ که قرار است در دهم دسامبر برگزار شود ـ نشانه‌هايي وجود دارند که بيانگر اقدام مقامات قطري و سعودي در راستاي ترميم روابط هستند. بسياري از پژوهشگران تصميم عربستان براي دعوت از امير قطر را نشانگر احتمال حل و فصل نزاع خليج فارس در زماني نزديک مي‌دانند. علاوه بر اين، رسانه‌هاي عربستان و ديگر کشور‌هاي بلوک مخالف قطر (بحرين، مصر و امارات) رقابت‌هاي جام ملت‌هاي خليج فارس در قطر را بدون لحني خصومت‌آميز پوشش دادند که اين هم مي‌تواند نشانه‌اي از ملايم‌تر شدن موضع آن‌ها در قبال قطر باشد. محل برگزاري نشست شوراي همکاري خليج فارس ـ که در ابتدا قرار بود در امارات برگزار شود ـ اخيرا به عربستان منتقل شد و اين تغيير خوش‌بيني درباره دستيابي به موفقيتي در اين نزاع دو و نيم ساله را افزايش داده است. با توجه به ايجاد فرصتي براي بهبود روابط عربستان و قطر در رقابت‌هاي جام ملت‌هاي خليج فارس و تمايل مقامات سعودي براي جذب سرمايه قطري‌ها در عرضه اوليه سهام آرامکو و بخش‌ها ديگري از چشم‌انداز ۲۰۳۰، سعودي‌ها در ابراز حسن نيت خود نسبت به دوحه اقداماتي واقعي انجام داده‌اند. با اين حال پيش از برگزاري نشست شوراي همکاري خليج فارس مشخص نيست که رياض تا چه حد محاصره دوحه را سست خواهد کرد و امير قطر در اين نشست حضور خواهد يافت يا خير. همچنين مشخص نيست کشور‌هاي عضو بلوک مخالف قطر در مقابل اين کشور متحد عمل کنند. حل بحران يمن پذيرش نقش انصارالله در يمن نيز از جمله تلاش‌هاي ديگر عربستان سعودي براي عقب نشيني از مواضع قبلي خود بوده است. به گونه‌اي که چند هفته قبل سعودي‌ها با وساطت عمان وارد مذاکره مستقيم با انصارالله شدند و حالا هم عادل الجبير، وزير خارجه در سايه عربستان نه فقط چشم‌انداز آتش‌بس با يمني‌ها را جدي خوانده، فراتر از آن، گفته که انصارالله يمن نيز مي‌تواند در آينده اين کشور نقش داشته باشد. «عادل الجبير» وزير مشاور در امور خارجه عربستان که همين شش ماه قبل انصارالله يمن را «بخش جدايي‌ناپذير سپاه پاسداران انقلاب اسلامي» خوانده بود، حالا گفته که حوثي‌ها، مي‌توانند در آينده يمن نقش داشته باشند. الجبير که بعد از برکناري در مناقشه مربوط به قتل خاشقجي همچنان نقش تعيين‌کننده‌اي در سياست خارجي عربستان دارد، از امکان رسيدن به آتش‌بس يمن صحبت کرده و گفته است: «تمامي يمني‌ها از جمله حوثي‌ها در آينده يمن نقش دارند و احتمال رسيدن به آتش‌بس و در گام بعدي، حل و فصل بحران وجود دارد.» الجبير اين سخنان را در نشست «گفت‌وگوي مديترانه» در رم ابراز کرده و بر اهميت يمن براي عربستان تأکيد کرده است. «تسفي بارئيل» تحليلگر اسرائيلي در امور خاورميانه گفته، تسلط عربستان سعودي بر منطقه خليج‌فارس بسيار متزلزل شده و اين کشور پادشاهي به طرز نااميدانه‌اي به دنبال ثبت دستاورد‌هاي سياسي است. بارئيل که تحليلگر امور منطقه عربي در روزنامه عبري‌زبان «هاآرتص» است، خاطرنشان کرد فرود هواپيماي تيم ملي عربستان سعودي به دوحه واقعه‌اي تاريخي است و اين رويداد محاصره عليه دوحه را شکست. اين تحليلگر در ادامه افزود: تهديدي براي آينده حقوقي و سياسي ترامپ در افق ايجاد مي‌شود و اگر او عزل شود و يا در انتخابات شکست بخورد و يک نامزد دموکرات پيروز شود، عربستان سعودي خود را مقابل مانعي خصمانه و دوگانه مي‌بيند: در کنگره و در دولت. به منظور پيشگيري از اين «فاجعه» بايد «محمد بن‌سلمان» وليعهد سعودي به منظور تثبيت جايگاه کشورش در خاورميانه و بهبود وجهه آن در واشنگتن به سرعت وارد عمل شود. تسيفي بارئيل به نقل از منابع مطلع خود در تل‌آويو، نوشت که براي عربستان سعودي تصميم به باز کردن کانال ديپلماتيک با انصارالله به معناي اعترافي ديرهنگام، ولي درست، به محدوده قدرتش است و يمن اکنون به آزمايش سياسي مهم بن سلمان تبديل شده که اميدوار است از طريق آن، راه بازگشتش به واشنگتن هموار شود. احياي روابط با سوريه؟ از سوي ديگر، خبرنگار تلويزيون روسيا اليوم در دمشق گزارش داد، برخي تعميرات و بازسازي‌هايي که عابران از مقابل سفارت عربستان سعودي در دمشق مي‌توانند آن‌ها را مشاهده کنند، حاکي از آن است که اين مقر آماده ازسرگيري فعاليت ديپلماتيک خود است؛ حتي اگر هنوز تاريخ آن مشخص نشده باشد. اين يکي از چندين شاخص است که تاييد مي‌کند مرحله جديدي از شواهد جهت تغيير در عادي‌سازي روابط ميان دمشق و رياض و بازگشايي سفارت سعودي در دمشق است که تقريبا يک سال پيش نيز اين شهر شاهد افتتاح سفارت‌خانه‌هاي امارات و بحرين بود. يک منبع آگاه در دمشق به روسيا اليوم گفته که افتتاح سفارت سعودي «فقط مساله زمان است»، و در حال حاضر تمهيدات نهايي براي آن انجام مي‌شود. وي خاطرنشان کرد، اين اولين بار نيست که درباره «بازگشت نزديک» براي ازسرگيري روابط ميان دو کشور سخن گفته مي‌شود، بلکه تعدادي از نشانه‌هاي فعالي اين موضوع را تاييد مي‌کند و از جمله همان‌گونه که ديديد، کاردار سفارت امارات در دمشق چند روز پيش آن را اعلام کرد که اين نشانگر فضاي کلي در شوراي همکاري خليج‌فارس است، علاوه بر آن، به مشارکت هياتي از اتحاديه روزنامه‌نگاران سوريه در فعاليت‌هاي دبيرخانه کل اتحاديه روزنامه‌نگاران عرب در رياض اشاره کرد که اين براي نخستين بار اتفاق مي‌افتد. «موسي عبدالنور» رئيس سنديکاي روزنامه‌نگاران به روسيا اليوم گفت که هيات سوري با هيچ شخصيت رسمي سعودي ديدار نکرده و اين مشارکت فقط به «گفت‌وگو با همکاران در انجمن روزنامه‌نگاران عربستان سعودي محدود شده و ما فقط در يک ماموريت حرفه‌اي هستيم و ماموريت سياسي نبود.» عبدالنور درباره ابعاد سياسي اين مشارکت، که بدون تاييد سياسي صورت نمي‌گرفت، گفت: «قطعا موافقت شد چه نسبت به مشارکت ما و يا نسبت به انجمن روزنامه‌نگاران سعودي، که ناگزير از طريق وزارتخانه‌هاي مربوطه مانند وزارتخانه‌هاي کشور و اطلاع‌رساني اين هماهنگي‌ها و موافقت‌ها صورت پذيرفت.» وي خاطرنشان کرد، در جريان حضور انجمن روزنامه‌نگاران سوريه در عربستان سعودي به موضوع افتتاح سفارت در دمشق پرداخته نشد و فقط تأکيد شد که اين مشارکت گامي سازنده در مسير درست به نفع سوريه، عربستان سعودي و تمامي عرب‌ها و به منظور پايان دادن به جنگ در سوريه است. از سوي ديگر، «احمد مرعي» عضو مجلس الشعب (پارلمان سوريه) درخصوص برخي نشانه‌ها و تحولات، از جمله دعوت هيات روزنامه‌نگاران سعودي از سنديکاي روزنامه‌نگاران در سوريه به رياض، ابراز عقيده کرد که اين مشارکت مي‌تواند شاخصي مهم براي ازسرگيري روابط ميان دو کشور و نيز در چهارچوب اقدام سعودي به تجديدنظر در مواضعش باشد. بن سلمان و آينده قدرت يکي از عوامل اصلي تلاش عربستان براي حل بحران‌هاي منطقه‌اي و خارج شدن از بن بست، به آينده مسئله انتقال قدرت در اين کشور مربوط مي‌شود، به گونه‌اي که برخي از ناظران بر اين باورند که فرايند انتقال قدرت از ملک سلمان به فرزندش بدون حل و فصل مسائل داخلي و بين المللي عربستان ميسر نيست. لذا، به نظر مي‌رسد محمد بن سلمان ـ که تا پيش از اين به دنبال به نمايش گذاشتن چهره‌اي مقتدر با ايجاد بحران‌هاي متعدد بود ـ اکنون با قواعد سياست و قدرت آشنايي بيشتري پيدا کرده و دريافته است که با تنش آفريني و ايجاد بحران در روابط با ديگر کشورها، نمي‌تواند قدرت خود در اين کشور را تثبيت کند. ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد