بن سلمان در عرض سه سال عربستان سعودی را به کجا رسانده است؟

فارس/ متن پیش رو در فارس منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست

ولی‌عهد بی‌تجربه سعودی با طرح‌ها و برنامه‌های کلانی که در ذهنش دارد، سومین سال حضورش در مسند قدرت را طی می‌کند؛ آرزوهایی که تحقق آن‌ها با گذشت زمان بیش از پیش خود را دور نشان می‌دهد.

 سه سال پیش در چنین روزی (۲۱ ژوئن ۲۰۱۷) «محمد بن سلمان» منسب ولی‌عهد سعودی را عهده‌دار شد و دولت عربستان سعودی را وارد جریانات جدیدی کرد و سیاست‌هایی را در پیش گرفت که این کشور را اکنون در بحران‌های بی سابقه‌ای وارد کرده است.

ولی‌عهد جدید سعودی از آوریل ۲۰۱۵ زمانی که به منسب جانشینی ولی‌عهد انتخاب شد؛ به سرعت مقدمات را برای تکیه بر قدرت در عربستان در پیش گرفت و سرانجام با کنار زدن عمو زاده خود «محمد بن نایف»، با تهور عجیبی قدم در مسیر تحقق خواسته‌های خود نهاد؛ اما اکنون با گذشت سه سال، ناظران افق روشنی را پیش روی وی و آینده دولت سعودی نمی‌بینند.

روزنامه الاخبار در این باره نوشته است که سه سال کافی بود تا سستی بنایی که بن سلمان قصد بنیان آن را دارد؛ بر ملا شود؛ «چشم‌انداز ۲۰۳۰» به عنوان ترجمه تمامی آمال و آرزوهای بن سلمان اکنون در حکم مرده‌ای است که سر پا نگه داشته شده است.

اما شیوع ناگهانی «کرونا» و ورود به جنگ قیمت نفت؛ بیش از هر عامل دیگری حقیقت خیالی برنامه‌های بن سلمان را بر ملا کرد. ارقام و آمار بیکاری، کسری بودجه، سرمایه ملی و ... اگر کاهش نیافته باشد، در همان شرایط سابق خود مانده است. برنامه‌های تنوع‌بخشی به منابع درآمدی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی یکی پس از دیگری به بن بست خورده‌اند و تمامی این‌ها در حالی است که ولی‌عهد سعودی با دلهره و نگرانی‌ بابت احتمال کودتا علیه خود مواجه است و تنگنای یمن بیش از گذشته برای وی دشوار و هزینه‌ساز شده است.

«اگر ۱۰۰ درصد از برنامه‌های خود را تحقق بخشیم، خیلی خوب است... و اگر ۵۰ درصد آن را هم محقق سازیم باز هم خوب است؛ بهتر از این است که هیچ اتفاقی نیفتد، بنابراین مشکلی در بالا بردن سقف خواسته‌ها و برنامه‌هایمان نداریم.» این سخنی است که بن سلمان در اواخر سال ۲۰۱۸ به وبگاه بلومبرگ گفت و اکنون با گذشت سه سال مشخص شده است که خواسته‌هایش، بسیار دور از این است که تحقق یابد.

اوضاع نابسامان اقتصادی
در بخش اقتصادی، «صندوق سرمایه‌گذاری‌های عمومی» خود را ناتوان از رسیدن به پیش‌بینی‌ها نشان داده است. قرار بود تا در سال ۲۰۲۰ حجم دارایی‌های این صندوق بین ۶۰۰ الی ۷۰۰ میلیارد دلار باشد تا به چشم‌انداز دو تریلیون دلاری در سال ۲۰۳۰ برسد؛ اما طرح‌های سرمایه‌گذاری آن‌طور که می‌بایست پیش نرفت و اکنون دارایی این صندوق بین ۳۰۰ الی ۴۰۰ میلیارد دلار است.

علاوه بر شیوع ویروس کرونا که شرکت‌های خارجی را زیان‌ده کرده و مانع تحقق تعهداتشان در عربستان شد؛ ضربه دوم به صندوق سرمایه‌گذاری‌های عمومی را توقف در عرضه سهام آرامکو وارد کرد. دولتمردان سعودی امید داشتند تا قیمت نفت به بشکه‌ای ۸۰ دلار برسد و ارزش شرکت تا دو تریلیون دلار صعود کند؛ بنابراین در اواخر سال ۲۰۱۹ به جای ۵ درصد، ۱.۵ درصد سهام آرامکو را در بورس داخلی عرضه کردند. اکنون نیز با بحرانی که در قیمت نفت به وجود آمده، روند عرضه متوقف شده است و چه بسا تا مدت‌ها دیگر این اقدام عملی نشود.

ازهم‌گسیختگی اجتماعی
یکی از برنامه‌های بن سلمان «برنامه توسعه شخصیت ملی» است که هدف آن خلق یک مهندسی اجتماعی برای افزایش «روحیه ابتکار و وظیفه‌شناسی» و «افزایش انگیزه برای موفقیت و امیدواری» ذکر شده است. اهدافی که در زیرمجموعه هدف اصلی یعنی «افزایش شغل در بخش خصوصی» و «تنوع‌بخشی به در آمدها» تعریف شده است؛ اما «بخش خصوصی» اولین قربانی رکود اقتصادی شد و همچنان 70 درصد بودجه سعودی بر نفت تکیه دارد.

«محمد بن سلمان» سعی داشت بافت جامعه سعودی را که «رفاه‌طلبی در برابر اطاعت‌پذیری» است به «ملی‌گرایی و کار برای وطن» تغییر دهد؛ اما در عمل چیزی جز «شوونیسم» (ملی‌گرایی افراطی) با استفاده از جنگ‌های خارجی که بن سلمان وارد آن‌ها شده، به دست نیامده و همزمان بار دیگر همان اطاعت‌پذیری در قبال رفاه‌خواهی برجا مانده است.

همچنین تحقق برنامه «نئولیبرالیسم سعودی» در سایه این شرایط بسیار دشوار است و سیاست‌های بن سلمان برای از میان بردن بافت اجتماعی سابق در حالی که جایگزینی برای آن ایجاد نشده، آشفتگی‌های اجتماعی را رقم زده است.

بی ثباتی و تهدید امنیت داخلی
هرچند ولی‌عهد سعودی توانست با بازداشت گسترده مخالفان خود در واقعه هتل «ریتز کارلتون» و سپس زندانی کردن عموی خود «احمد بن عبدالعزیز» و عموزاده‌اش «محمد بن نایف» یعنی دو تن از بزرگترین شخصیت‌های سعودی، تا حدی دشمنان و رقیبان خود را محدود سازد؛ اما همچنان این نگرانی را دارد که آن‌ها یک جبهه هماهنگ علیه وی در داخل عربستان ایجاد کنند؛ به خصوص اینکه «احمد بن عبدالعزیز» در «هیأت بیعت» نفوذ دارد و «محمد بن نایف» نیز افراد خود را در وزارت کشور دارد.

به نوشته روزنامه واشنگتن پست، همزمان دهها تن از شاهزادگان نیز ممنوع الخروج هستند؛ لیست افراد ممنوع الخروج با اعضای خانواده «عبدالله بن عبدالعزیز» پادشاه سابق عربستان سعودی آغاز می‌شود که مرگش در سال ۲۰۱۵ «بازی تاج و تختی» را به راه انداخت که تاکنون نیز ادامه دارد. در حال حاضر ۲۷ فرزند و بین ۵۲ تا ۵۷ نوه او قادر به خروج از عربستان سعودی نیستند. چهار پسر ارشد پادشاه سابق این کشور نیز از سال ۲۰۱۷ به اتهام فساد در حبس خانگی یا زندان به سر می‌برند.

با این حال به نوشته روزنامه الاخبار، علی‌رغم تغییرات ریشه‌ای بن سلمان در ساختار قدرت، وی مسیر پیش روی خود را غبارآلود می‌بیند و انتظار هر پیش‌آمدی ناگهانی را می‌دهد. به نوشته «فؤاد ابراهیم» در کتاب «آینده عربستان سعودی»، یک متغیر ناگهانی و استثنایی می‌تواند مسیر سیاسی در عربستان را تغییر دهد.

بحران یمن
طبق اسناد فاش شده ویکیلیکس از سفارت آمریکا در ریاض در دسامبر 2010، «محمد بن نایف» وزیر کشور وقت سعودی به آمریکایی‌ها گفته بود که «عربستان سعودی با مشکلی به نام یمن مواجه است.» به گفته وی گروه تروریستی القاعده می‌تواند با استفاده از خاک یمن حملات علیه عربستان را ترتیب دهد.

حال با گذشت ده سال، به لطف سیاست‌های بن سلمان، یمن به باتلاقی برای سعودی‌ها و یک دردسر بزرگ تبدیل شده است.

ریاض امروز در بدترین شرایط خود در جنگ یمن به سر می‌برد؛ نه قادر است تا روند درگیری‌ها را به نفع خود تغییر دهد و نه می‌تواند بدون هیچ دستاوردی از آن خارج شود و نگران آبروی خود است؛ در این میان سعودی‌ها از آتش‌بس سخن می‌گویند و سعی دارند آمریکا را وارد کارزار فشار علیه صنعاء از کانال‌های مختلف برای پذیرش یک آتش‌بس شکننده و سست کنند.

ریاض اکنون به این درک رسیده است که هر چه جنگ یمن به طول بیانجامد، خروج از آن دشوارتر و پر هزینه‌تر خواهد شد. در بُعد میدانی نیروهای ارتش و کمیته‌های مردمی وارد دروازه‌های شرق یمن شده و در آستانه ورود به شهر مأرب، یعنی مهم‌ترین پایگاه حضور حزب اخوانی «الاصلاح» و محل مهم‌ترین چاههای نفتی یمن هستند. در جنوب این کشور نیز عناصر دولت منصور هادی و شورای انتقالی جنوب (همسو با امارات) از تابستان سال گذشته به جان هم افتاده‌اند و توافق ریاض (آبان ۹۸) و تمامی‌ تلاش‌های سعودی‌‌ها همچنان نتوانسته مانع درگیری‌ها شود.