برگزیده

افشای نقش افسر سرویس جاسوسی انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد

انتخاب

بروزرسانی 1399/05/13 - 15:30

افشای نقش افسر سرویس جاسوسی انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد

انتخاب/ متن پيش رو در انتخاب منتشر شده و انتشار آن در آخرين خبر به معناي تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

گاردين نوشت: يک مستند از نقش يک جاسوس انگليسي در بازگرداندن شاه در سال ۱۹۵۳ پرده برمي‌دارد.

نقش پنهان يک افسر اطلاعات مخفي انگليس که منجر به کودتا شد و خاورميانه را تغيير داد، براي اولين بار از زمان سرکوبي خبري که در سال ۱۹۸۵ آبزرور آن را منتشر کرد، برملا شده است.

اين گزارش با عنوان «چگونه نيروهاي ام‌آي۶ و سيا در کودتاي ايران همکاري کردند» در تاريخ ۲۶ ماه مي ۱۹۸۵ مطرح اما به سرعت با آن برخورد شد. مستندات، اين واقعيت را آشکار مي‌کند که يکي از نيروهاي ام‌آي۶ با نام نورمن داربي شر براي بازگرداندن شاه ايران به عنوان حاکم اين کشور در سال ۱۹۵۳ عملياتي پنهاني و خشونت‌آميز انجام داده است. با اين وجود، تنها چند روز پس از انتشار اين موضوع در روزنامه آبزرور، تمام مدارک و شواهد تازهٔ به دست آمده دربارهٔ اين عمليات انگليسي‌ها و هويت داربي شر از همه جا ناپديد شد.

تقي اميراني، تهيه‌کننده مستند کودتاي ۵۳ قبل از نمايش فيلمش گفت: ما هنوز نمي‌دانيم که چه کسي اين مساله را ابتدا به آبزرور اطلاع داد و اينکه چرا اين کار را کرد. تنها چيزي که مي‌دانيم اين است که تمامي سوابق مصاحبه با داربي شر به سرعت ناپديد شد و هيچکس موضوع را دنبال نکرد. اين در واقع کامل‌ترين مدل سرپوش گذاشتن بر روي دخالت‌هاي انگليس در ساير کشورهاست که تاکنون انجام شده است.

پيشينه کودتاي ۱۹۵۳ مدت‌هاست که باعث بروز ظن و گمان‌هايي در سطح بين‌المللي شده است. وينستون چرچيل، نخست‌وزير بريتانيا مخالف حکومت نخستين رهبر دموکراتيک ايران يعني محمد مصدق بود، زيرا او منافع انگليس در صنعت نفت ايران را تهديد مي‌کرد. شواهد نشان مي‌دهد که ام‌آي۶ در همکاري با سيا که اميدوار بود محمدرضا پهلوي را به تخت سلطنت بازگرداند، اقداماتي فراتر از تحريک سرنگوني مصدق انجام داده است.

در ماه ژوئن، اسناد موجود در بايگاني واشنگتن نشان داد که چگونه از نام ملکه اليزابت دوم به صورت عمدي به منظور ترغيب شاه به ماندن در کشور قبل از کودتا استفاده شد. مستند کودتاي ۵۳ نشان مي‌دهد که انگليسي‌ها در حال سامان دادن به يک شورش بودند که طي آن به اقداماتي همچون آدم‌ربايي، شکنجه و پرداخت پول به معترضين براي ريختن به خيابان‌ها متوسل شدند.

مستند ۵۳ که در ۱۹ آگوست و همزمان با شصت و هفتمين سالگرد کودتا پخش شد، بر اساس تحقيقات اميراني به عنوان يک مدير انگليسي - ايراني ساخته شد. وي با همکاري والتر مرچ، تدوينگر تحسين‌شده فيلم‌هايي همچون مکالمه، اينک آخرالزمان و بيمار انگليسي به بايگاني اسناد کودتاي ۵۳ دست يافت و با بسياري از افراد درگير در اين ماجرا مصاحبه کرد.

مرچ گفت: ما وقتي شروع به ساخت اين فيلم کرديم، هيچ چيزي راجع به رمز و راز داربي شر يا رمز و رازهاي مربوط به معماي کودتاي ۵۳ نمي‌دانستيم. تقي چيزهايي را کشف کرد و ما به دنبال آن‌ها حرکت کرديم. عنصر هيجان بخشي از الگوي ما نبود که به واسطهٔ آن به مصاحبه‌هاي غيبي توجه کنيم. تاکنون من در کارهايم با اين حجم از مطالب کار نکرده بودم، ۵۳۲ ساعت فيلم بود که بيش از دو برابر چيزي است که من در فيلم اينک آخرالزمان با آن سروکار داشتم.

نقطه عطف زماني بود که اميراني به آرشيو مستند تلويزيوني پايان امپراتوري دست پيدا کرد. در ابتداي يک بخش از اين مستند که دربارهٔ ايران بود، مصاحبه‌‌اي با داربي شر وجود داشت که با صراحت صحبت مي‌کرد.

داربي شر مي‌گويد: دستوري که به من داده شد، بسيار ساده بود. گفتند به آنجا برويد، به سفير اطلاع ندهيد و هرگونه هزينه‌‌اي که براي تأمين سرنگوني مصدق با ابزارهاي قانوني و يا شبه‌‌قانوني نياز داريد را از سرويس اطلاعات مخفي دريافت خواهيد کرد. افسر ام‌آي۶ در ادامه توضيح مي‌دهد که او مبلغ هنگفتي پول، بيش از يک ميليون و نيم پوند خرج کرد. وي افزود: من شخصاً دستور مي‌دادم و شورش خياباني را هدايت مي‌کردم.

با اين حال، آن مصاحبه پر سروصدا هرگز پخش نشد. در فيلم اميراني، بخش مربوط به داربي شر با بازي رالف فينز اجرا مي‌شود که خطوط متن سانسور شده گرانادا را ارائه مي‌دهد. مقاله آبزرور در سال ۱۹۸۵ توسط خبرنگار نيگل هاوکس درست قبل از نمايش قسمت ايراني توسط کانال ۴ منتشر شد.

اما وقتي برنامه پخش شد، داربي شر و گواهي وي را در تلويزيون شاهد نبوديم. يک نقد که هفته بعد توسط جوليان بارنز، منتقد آبزرور تهيه شد نيز هيچ اشاره‌‌اي به اين بخش از داستان نکرد. اميراني، مرچ و کارشناسان اطلاعاتي که با آن‌ها مشورت کرده‌‌اند، نتيجه مي‌گيرند که دولت به اين مساله ورود کرد و مانع از آن شد که تهيه‌کنندگان فيلم‌ها از مصاحبه داربي شر استفاده کنند. به روزنامه‌ها، از جمله آبزرور که در آن زمان تحت نظارت دونالد ترلفورد بودند گفته شد که بر اساس قانون ايالتي دي نوتيس ديگر نبايد به اين موضوع بپردازند.

داربي شر با همتاي خود در سازمان سيا يعني استفان ميد که در مستند پايان امپراتوري ظاهر شد، همکاري نزديکي داشت. او همکار انگليسي خود را به عنوان «فردي کاملاً شايسته که فارسي و فرانسوي را به صورت روان صحبت مي‌کند»، توصيف کرد.

شايد تکان‌دهنده‌ترين شواهد در مستند کودتاي ۵۳ مربوط به گناه انگليس در آدم‌ربايي و «قتل غيرعمدي محمود افشارطوس»، رئيس شهرباني ايران باشد. اين حادثه به صورت عامدانه ناآرامي‌هايي را به وجود آورد که منجر به دستگيري و زنداني شدن مصدق در مردادماه شد.

در فيلم گمشدهٔ مصاحبهٔ داربي شر، او ادعا کرد که به درستي مردم ايران را به لحاظ روانشناختي تجزيه و تحليل مي‌کند. همچنين داربي شر مي‌گويد: عموم مردم ايران تصور مي‌کردند که از سال ۱۹۲۰ به بعد به بازي گرفته شده‌اند.

داربي شر در سال ۱۹۹۳ درگذشت و آليسون روپر، محقق سابق گرانادا که در مستند پايان امپراتوري هم کار مي‌کرد، به همراه تهيه‌کننده و کارگردان اين مستند يعني مارک اندرسون به اميراني گفتند که آن‌ها هيچ خاطره روشني از مصاحبه با افسر ام‌آي۶ يا آنچه که در اين فيلم رخ داده است، ندارند.

شاه که در ايتاليا و در تبعيد زندگي مي‌کرد به ايران برگشت و با همکاري ژنرال فضل‌الله زاهدي که مورد تأييد سيا و ام‌آي‌۶ بود به ادارهٔ کشور پرداخت. در آمريکا، اين کودتا به عمليات آژاکس معروف بود، در حالي که در انگليس از آن با عنوان عمليات چکمه ياد مي‌شد. شاه تا زمان پيروزي انقلاب اسلامي در سال ۱۹۷۹ بر ايران حکومت کرد. اين کودتا نه تنها روابط غرب با ايران را به مدت ۶۰ سال شکل داد، بلکه خاورميانه را تغيير داد.