برگزیده

ایرانیان چرا و به کجا مهاجرت می‌کنند

روزنامه شهروند

بروزرسانی 1399/05/13 - 12:28

روزنامه شهروند/متن پيش رو در شهروند منتشر شده و انتشار آن به معني تاييد تمام يا بخشي از آن نيست

در‌ سال ۲۰۱۸ ميلادي، ۱۲‌هزار و ۱۴۲ دانشجوي ايراني در آمريکا مشغول به تحصيل بوده‌اند
جمعيت در جهان مدام در حال جابه‌جايي است، اما بعضي کشورها بيشتر و بعضي کمتر درگير جابه‌جايي‌ مي‌شوند. در ماه‌هاي اخير به دليل شيوع ويروس کرونا جابه‌جايي‌ در جهان کاهش پيدا کرده است، ولي همچنان ايده آن در ذهن خيلي از مردم وجود دارد؛ مردمي که به دليل جنگ، گرسنگي، شرايط نابسامان اقتصادي، تحصيل، کار يا تفاوت سبک زندگي رفتن را به ماندن در کشور خود ترجيح مي‌دهند. ايران هم يکي از کشورهايي است که به‌خصوص در سال‌هاي اخير مهاجراني داشته است. اما ايرانيان در اين سال‌ها بيشتر به کدام کشورها مهاجرت کرده‌اند و مهم‌ترين دلايل مهاجرت آنان چيست؟ رصدخانه مهاجرتي ايران در پژوهشکده سياست‌گذاري دانشگاه صنعتي شريف به‌تازگي سالنامه مهاجرتي ايران را منتشر کرده است که در آن تصويري از مهاجران جهان، ايرانيان ساکن در کشورهاي ديگر، مهاجرت‌هاي اجباري و انگيزه‌هاي مهاجرتي ارايه داده است. اين داده‌ها برگرفته از پايگاه داده مهاجرت دوجانبه بانک جهاني و آمار بخش جمعيت سازمان ملل و برخي پژوهش‌هاي آماري ديگر است.

ايرانيان بيشتر به کجا مهاجرت مي‌کنند
براساس داده‌هاي سالنامه مهاجرتي ايران، کشورهاي داراي بيشترين جمعيت ايراني (افراد متولد ايران) امارات متحده عربي، ايالات متحده آمريکا، کانادا، آلمان، انگلستان، ترکيه، سوئد، استراليا، کويت، هلند، قطر، فرانسه، نروژ، اتريش، دانمارک، ايتاليا، عراق، سوييس و بلژيک هستند. آمارهاي ‌سال ۲۰۱۹ نشان مي‌دهد به‌طور کلي يک‌ميليون و ۳۰۱‌هزار و ۹۷۵ ايراني به اين کشورها مهاجرت کرده‌اند، درحالي ‌که در ‌سال ۱۹۹۰ آمار ايرانيان مهاجر در کل جهان ۶۳۱‌هزار و ۳۳۹ نفر بوده است. آمارهاي جهاني همچنين مي‌گويد غالب ايرانيان مهاجر تحصيلکرده و متخصص‌اند. وضع مهاجران ايراني در کشورهاي حوزه OECD يعني کشورهاي عضو سازمان همکاري و توسعه اقتصادي نشان مي‌دهد اولين گروه شغلي در ميان ايرانيان در اين کشورها متخصصان هستند. سالنامه مهاجرتي ايران در ادامه در اين‌باره نوشته است: «همچنين به‌طور کلي روند تعداد متخصصان از نيروي کار ايراني در اين کشورها صعودي بوده است و از ۲۵‌درصد در‌ سال ۲۰۰۰ به ۲۹.۶‌درصد در ‌سال ۲۰۱۵ افزايش يافته است. دومين گروه شغلي ايرانيان در اين کشورها کارکنان ارايه خدمات و کارکنان فروش و بازاريابي بوده‌اند و کارکنان ماهر بخش کشاورزي و شيلات کمترين‌ درصد ايرانيان در بازار کار کشورهاي OECD بوده‌اند.»

نخستين مقصد مهاجران ايراني
داده‌هاي سازمان ملل مي‌گويد آمريکا نخستين مقصد مهاجران ايراني است. آمار ايرانيان در اين کشور بر اساس دو معيار ارايه مي‌شود: «طبق آخرين آمار موجود يعني‌ سال ۲۰۱۷ جمعيت ايرانيان ساکن در آمريکا بر اساس محل تولد ايران به ۳۹۵‌هزار نفر رسيده است. اين رقم بر اساس اصالت ايراني هرچند محل تولد خاک آمريکا باشد، به ۴۷۷‌هزار نفر مي‌رسد.» اغلب اين ايرانيان يعني بيش از۷۴‌درصد آنان داراي تحصيلات بالاتر از ديپلم هستند و حدود ۷۲‌درصد آنان در سن کار يعني از ۱۸ تا ۶۴‌سال قرار دارند: «درصد افراد با تحصيلات تکميلي يا دوره‌هاي حرفه‌اي نيز رو به افزايش بوده و ۲۹‌درصد ايرانيان بالاتر از ۲۵‌سال ساکن آمريکا داراي تحصيلات تکميلي هستند.» دريافت تابعيت آمريکايي ايرانيان در دوران رياست‌جمهوري ترامپ کاهش يافته است، اما آمارها مي‌گويد از ‌سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ هر ‌سال بين ۸ تا ۱۰‌هزار نفر ايراني تابعيت اين کشور را دريافت مي‌کردند. در اين سال‌ها تعداد ايرانياني که توانسته‌اند اقامت دائم قانوني اين کشور را دريافت کنند يا ويزاهاي موقت کاري و تحصيلي بگيرند به‌خصوص از‌ سال ۲۰۱۵، رو به کاهش بوده است. از نظر شغلي «بيش از ۵۶‌درصد از افراد شاغل در مشاغل مديريتي، کسب و کار و هنر فعاليت مي‌کنند و پس از آن ۲۲‌درصد از ايرانيان در مشاغل فروش و دفتري مشغول به کار هستند.» عمده‌ترين محل فعاليت نيروي کار ايراني «خدمات آموزشي، مراقبت‌هاي بهداشتي و خدمات اجتماعي و پس از آن متخصصان،‌ دانشمندان و مديران اجرايي و مديران خدمات پسماند و در جايگاه سوم خُرده‌فروشي بوده است.» روند اشتغال ايرانيان در آمريکا نشان مي‌دهد که خوداشتغالي در آنها کاهش يافته است.
در مقابل تعداد ايرانيان در کانادا از ‌سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ در حال افزايش بوده و از ‌سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ نزديک به ۱۰‌هزار نفر افزايش داشته است. بيشترين ويزاي موقت اعطا شده به ايرانيان تحصيلي بوده است و «در سال‌هاي اخير تعداد اجازه کار بشردوستانه و حمايتي صادر شده براي ايرانيان در اين کشور از تعداد اجازه کارهاي تحت برنامه جابه‌جايي‌هاي بين‌المللي بيشتر شده است.»

ايرانيان در اروپا
بر اساس آمار سازمان ملل در ‌سال ۲۰۱۹، بيشترين ايرانيان مهاجر در اروپا در کشورهاي آلمان، انگليس، سوئد، هلند و فرانسه ساکن‌اند، اما آمارها از نظر اجازه اقامت معتبر اندکي متفاوت است و آمارهاي‌ سال ۲۰۱۸ نشان مي‌دهد بيش از ۷۳‌هزار ايراني در آلمان زندگي مي‌کنند. «ايران همچنين جزو ۱۰ کشور اول در ميان کشورهاي غير اتحاديه اروپاست که شهروندانش به علت داشتن شغل در آلمان اقامت دائم دريافت مي‌کنند.» همچنين جزو ۱۰ کشور اول دنياست که شهروندانش اين اقامت را از طريق خوداشتغالي و راه‌اندازي يک کسب و کار مي‌گيرند. بعد از آلمان با فاصله زياد ايرانيان در انگلستان، سوئد و ايتاليا سکونت دارند. از‌ سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۸ تعداد شهروندان ايراني که در اروپا اقامت بلندمدت دريافت کردند ۲۰ برابر شده و بيش از ۸۴‌هزار نفر را دربرمي‌گيرد.

مهاجرت به کشور همسايه
يکي از مقاصد مهم مهاجرت ايرانيان در سال‌هاي اخير ترکيه است. «با گشوده شدن کانال پناهجويي در ترکيه پس از تحولات منطقه‌اي دهه اخير در سوريه و عراق، تعداد ايرانياني که به‌عنوان پناهجو در اين کشور ثبت شده‌اند افزايش چشمگيري داشته است. با توجه به داده‌هاي مهاجرتي سازمان ملل متحد، تعداد ايرانيان در ترکيه ۸۳‌هزار نفر گزارش شده است، ولي اين آمار در پايگاه داده دوجانبه بانک جهاني براي ‌سال ۲۰۱۷ در ترکيه ۳۶‌هزار نفر اعلام شده است. به نظر مي‌رسد آمار ثبت شده بانک جهاني بدون احتساب تعداد ايرانيان در ترکيه در حالت انتظار و به‌صورت پناهجويي است.» در ‌سال ۲۰۱۸ تعداد مهاجران ايراني که وارد ترکيه شدند افزايش ناگهاني در مقايسه با ‌سال ۲۰۱۷ داشت. در ‌سال ۲۰۱۸ ايران در جايگاه پنجم مهاجرت به ترکيه بوده است. اين جهش ناگهاني، در خريد خانه‌هاي ترکيه از سوي ايرانيان هم به چشم مي‌خورد. تا سال‌هاي ۲۰۱۵،‌۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ رتبه ايرانيان در خريد خانه‌ در کشور ترکيه هشتم بود، ولي در سال‌هاي ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ ايرانيان دومين خارجياني بودند که در ترکيه خانه خريدند. آمارهاي سه ماه اول ‌سال ۲۰۲۰ نشان مي‌دهد ايرانيان به جاي عراقي‌ها در رتبه اول خريد خانه در ترکيه نشسته‌اند.

ايرانيان در آسيا و استراليا
کشورهايي که بيشترين ايراني را در آسيا دارند امارات متحده عربي، کويت، قطر، عراق، مالزي، ارمنستان، ژاپن، ترکمنستان و پاکستان و ... هستند. مهاجرت ايرانيان به استراليا هم سال‌هاست در وضع صعودي قرار دارد و در ‌سال ۲۰۱۹ بيش از ۷۳‌هزار ايراني در اين کشور زندگي مي‌کردند. اين عدد به نسبت‌ سال ۲۰۱۰ بيش از ۱۰۰ ‌درصد افزايش داشته است.

دانشجويان ايراني به کدام کشورها مي‌روند
سال ۲۰۰۳ ايران حدود ۱۹‌هزار دانشجو در خارج از کشور داشت. اين عدد در ‌سال ۲۰۱۷ به حدود ۵۳‌هزار نفر رسيد. با اين حال «سهم دانشجوفِرستي ايران از کل بازار دانشجويان بين‌المللي جهان از‌ سال ۲۰۱۲ روندي کاهشي به خود گرفته و از حدود ۱.۳‌درصد به حدود ۰.۹‌درصد رسيده است. رتبه دانشجوفِرستي ايران طي سال‌هاي ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ از جايگاه ۱۲ به رتبه ۲۰ تنزل کرده است.» پنج مقصد اصلي دانشجويان ايراني کشورهاي آمريکا، ترکيه، آلمان، ايتاليا و کاناداست. آمريکا چهار دهه است که اولين مقصد دانشجويان ايراني است: «در‌ سال ۲۰۱۸ ميلادي، تعداد ۱۲‌هزار و ۱۴۲ دانشجوي ايراني در آمريکا مشغول به تحصيل بوده‌اند.» دومين مقصد محبوب سال‌هاي اخير دانشجويان ايراني ترکيه است. آمارهاي ‌سال ۲۰۱۷ نشان مي‌دهد اين کشور ميزبان بيش از ٦‌هزار دانشجوي ايراني است: «هم‌جواري و نزديکي فرهنگي، لغو ويزا ميان دو کشور، زبان ترکي، موقعيت و بورسيه‌هاي تحصيلي در دانشگاه‌هاي ترکيه منجر به افزايش دانشجويان ايراني در کشور ترکيه در سال‌هاي اخير شده است.»
مقاصد بعدي دانشجويان ايراني آلمان و ايتالياست؛ هر کدام با بيش از ۴‌هزار دانشجو. «بورسيه‌هاي تحصيلي، هزينه‌هاي زندگي نسبتا پايين در اين کشورها، پيري جمعيت و نياز به نيروي کار جوان باعث شده است برنامه‌هاي جذاب و متنوعي براي جذب دانشجويان داشته باشند.» کانادا هم ميزبان نزديک به ۴‌هزار دانشجوي ايراني است: «محدوديت‌هاي دولت ترامپ براي ورود اتباع و دانشجويان ايراني به خاک آمريکا، زبان انگليسي و برنامه‌هاي تسريع ورود و جذب دانشجو در کانادا، حضور جمعيت قابل توجه ايرانيان در کانادا که زمينه آگاهي جوانان ايراني را از فرصت‌هاي دانشجويي در اين کشور فراهم مي‌کند ازجمله عواملي است که در رشد تعداد دانشجويان ايراني در اين کشور موثر بوده است.»
«به‌طور کلي تاکنون هيچ آمار دقيق و مشخصي از ميزان بازگشت ايرانيان خارج از وطن تهيه نشده است؛ برنامه‌اي نيز در راستاي بازگرداندن اين افراد براي خدمت به کشور به‌کار گرفته نشده است. تنها اقدامي که در اين راستا شکل گرفته طرح همکاري با متخصصان و دانشمندان ايراني غيرمقيم است که به منظور تسهيل شرايط ايرانيان بازگشتي ايجاد شده است.» آمارهاي بازگشت فارغ‌التحصيلان و متخصصان ايراني خارج از کشور به داخل نشان مي‌دهد از اسفند ۱۳۹۴ تا فروردين ۱۳۹۹ تعداد ۱۵۶۰ متخصص ايراني به کشور بازگشته‌اند، يعني «از زمان آغاز رسمي طرح همکاري با متخصصان ايراني به‌طور متوسط روزانه بيش از يک متخصص ايراني به کشور بازگشته است.»

دانشجويان چرا مي‌روند و چرا برمي‌گردند
پيمايش سنجش ميل به مهاجرت در ميان دانشجويان و فارغ‌التحصيلان ايراني که رصدخانه مهاجرت ايران در ‌سال ۹۷ انجام داده نشان مي‌دهد هشت عامل اصلي براي مهاجرت دانشجويان و فارغ‌التحصيلان ايراني وجود دارد: نااميدي از سطح درآمد و تناسب آن با هزينه‌ها، امکان پيشرفت شغلي، نظم و قانون‌مداري جامعه، علاقه به کسب سابقه تحصيلي يا کاري در خارج از کشور، شايسته‌سالاري، امکان يافتن شغل و ميل به تجربه زندگي در خارج از کشور. «پيش از وقوع تحولات اقتصادي در سال‌هاي ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ به واسطه بازگشت تحريم‌ها حدود ۳۰‌درصد از دانشجويان تمايل به مهاجرت داشته‌اند، اما اين تحولات موجب افزايش اين ميل تا ۶۳‌درصد شده است.»
ديگر نتايج پيمايش رصدخانه مهاجرت ايران از ميل به بازگشت دانشجويان و فارغ‌التحصيلان مي‌گويد: «۱۶‌درصد از کساني که ميل به مهاجرت دارند، مي‌خواهند دوباره براي زندگي به ايران بازگردند، در حالي ‌که ۳۸‌درصد از آنان تمايلي به بازگشت به کشور ندارند. از طرف ديگر، حدود نيمي از افرادي که مي‌خواهند مهاجرت کنند هنوز تصميم قطعي براي ماندن در خارج از کشور يا بازگشت به وطن‌شان نگرفته‌اند.» اين پيمايش همچنين مي‌گويد حدود ۴۰‌درصد افراد بدون آگاهي از شرايط مهاجرت و اطلاعات دقيق از وضع کشور مقصد، اقدام به مهاجرت مي‌کنند.