گشتم نبود نگرد نیست، چرخی در میان ضرب‌المثل‌های شیرین فارسی

ضرب‌المثل و اصطلاحات ضرب‌المثلي ضرب‌المثل؛ گونه‌اي از بيان است که معمولاً تاريخچه و داستاني پندآموز در پس بعضي از آن‌ها نهفته است. البته بسياري از اين داستان‌ها از ياد رفته‌اند و پيشينه برخي از امثال بر بعضي از مردم روشن نيست. تفاوت بين «ضرب‌المثل» و «اصطلاحات ضرب‌المثلي» در شکل، ساختار و عملکرد آن هاست که البته بيشتر مردم اين تفاوت را نمي‌دانند و بدون توجه، به هر مثل و اصطلاح اين چنيني، ضرب‌المثل مي‌گويند اما بايد دانست امثال و حکم جمله‌اي است کامل با ساختماني استوار بر پايه و اساسي غيرقابل تغيير، مانند: «تب تند زود به عرق مي شينه!» يا «هرکه بامش بيش، برفش بيشتر!» اصطلاحات ضرب‌المثلي؛ برخلاف امثال و حکم عباراتي مصطلح و عمومي هستند که ابتدا بايد در جمله‌اي جايگزين شوند تا عبارتي کامل حاصل شود. اين عبارت کامل نيز برحسب قيد زمان، فاعل و مفعول متغير است، مانند: «پا توي کفش کسي کردن» يا «دُم خود را روي کول گذاشتن» اين اصطلاحاتِ ضرب‌المثلي بدون قرار گرفتن در يک جمله کامل، فاقد خصلت‌هاي ضرب‌المثل خواهد بود؛ مانند: «پايت را تو کفش بزرگ‌تر از خودت نکن!» يا «از ترس، دُمش را روي کولش گذاشت و دررفت!» آن هايي که از اين گوش مي‌گيرند و از آن گوش در مي‌کنند چند ساعتي بين مردم بوديم تا ببينيم آدم هاي دهه‌هاي مختلف، چقدر از ضرب‌المثل‌ها مي‌دانند. چند نفري که از آن ها درباره ضرب‌المثل پرسيديم تا اسمش را شنيدند، تصور کردند مصاحبه سرکاري است! خنديدند و از ما گذشتند! چند نفري هم بدون توجه به سوال ما راهشان را گرفتند و رفتند. بعضي‌ها هم يا اصلا اسم ضرب‌المثل به گوششان نخورده بود يا به يک گوش خورده و از آن ديگري در رفته بود، تعدادي هم به قولي، حافظه ديگر ياريشان نمي‌کرد و تعدادشان هم کم نبود و همه نوع سني را شامل مي‌شد! بعضي از شهروندان هم بعد از کلي فکر کردن فقط يک يا دو ضرب المثل به ياد آوردند. البته لازم است يادآوري کنيم، افرادي که درباره موضوعي اطلاعات ندارند يا آگاهي‌شان کم است، طبيعتا تمايلي نيز به صحبت درباره آن موضوع ندارند. در اين باره ما با رهگذران زيادي همکلام شديم که به دليل اين موضوع، ترجيح دادند مطلب و عکسي از آن ها چاپ نشود. در زير چند کلامي از آن ها مي‌خوانيم.شايد مسخره شويم! سعيد موسوي، شهروند 22 ساله تنها دو ضرب المثل را به ياد دارد: «از هول حليم توي ديگ افتادن!» «فلاني اگه ساربونه، مي دونه شترو کجا بخوابونه!» او درباره ضرورت ضرب‌المثل چيزي نمي‌داند و فقط مي‌گويد: فکر کنم خوب است آدم چندتايي جمله خوب مثل ضرب‌المثل بلد باشد و به جا ازآن استفاده کند. از ماست که بر ماست! مريم مجير 27 ساله دو ضرب المثلي را که هميشه مادربزرگش به کار مي برده در خاطر دارد: «تخمش را ملخ خورده» و «شتر در خواب بيند پنبه دانه». او ادامه مي دهد: ما در مدرسه چيز زيادي از مثل‌ها و اهميت شان نخوانديم حتي من که رشته ادبيات بودم درباره اهميت و پيشينه ضرب‌المثل‌ها چيز زيادي نمي‌دانم. فقط يادم است يک ضرب‌المثل در کتاب فارسي دبيرستان مان بود به نام از «ماست که بر ماست». همين قدر در خاطرم مانده است. همسن و سال‌هاي من چيزي نمي‌دانند! سوده عرفاني، 17 ساله مي‌گويد: نمي‌دانم اين ضرب‌المثل است يا نه! «شتر ديدي نديدي!» و اين يکي را هم نمي‌دانم يعني چه؟ و کجا به کار مي رود! « اسب پيشکشي رو، دندوناشو نمي‌شمرند!» بزرگ ترها آموزش بدهند مجتبي مجاهد 14 ساله نيز يکي ديگر از دانش‌آموزاني است که در اين باره مي‌گويد: در کتاب‌هاي داستان چندتايي ضرب‌المثل خوانده بودم اما واقعا چيز زيادي از آن نمي‌دانم. او در ادامه مي‌گويد: بزرگ ترها مثل مادر، پدر و معلم‌ها بايد درباره اين چيزها به ما آموزش بدهند. فکر نمي‌کنم دوستان من هم چيزي دراين باره بدانند! «ديوار موش داره، موش هم گوش داره»، «تا نباشد چيزکي مردم نگويند چيزها»، «نو که مياد به بازار کهنه مي شه دل آزار»، «از کيسه خليفه مي‌بخشه!»، «آن قدر مار خورده، افعي شده»، « از اون جا مونده، از اين جا رونده!»، « از اون نترس که هاي و هوي داره، از اون بترس که سر به تو داره»، « از بي کفني زنده‌اي!» او مي گويد: فکر مي‌کنم نسبت به نسل‌هاي قبل، کمتر از ضرب‌المثل استفاده مي‌کنيم. امروزه تعداد زيادي مَثَل در دست فراموشي است و اين به دليل تاثير رسانه‌هاي ديجيتال و تصويري است. در کل رسانه‌هاي تصويري و مکتوب در حفظ يا فراموشي ضرب‌المثل ها نقش دارند يعني آن ها مي‌توانند هم نقش مفيدي در توليد، نگهداري و بازنشر مثل‌ها داشته باشند و هم آسيب زننده باشند. امروزه رسانه‌هاي ديجيتال هستند که براي ما الگوسازي مي‌کنند که چطور صحبت کنيم. مخصوصا اصطلاحاتي که يک برنامه طنز پرطرفدار ممکن است بين مردم رايج کند. وقتي اين ها جايگزين مَثَل‌ها و سخنان نغز شده و ذهن مردم از آن ها انباشه است، مطمئنا ضرب المثل‌هاي اصيل کمرنگ مي‌شوند. پيش از به وجودآمدن رسانه‌هاي تصويري، تنها سرگرمي مردم، خواندن رسانه هاي مکتوب بود مانند اشعار حافظ که پر است از َمثَل، آن ها دهان به دهان مي‌گشت و منتقل مي‌شد. اختراعي از مشابهت برخي امثال ايراني با انگليسي و فرانسوي مثال مي‌زند و مي‌گويد: No pain no gain معادل اين مثل در فارسي اين است:« نابرده رنج گنج ميسر نمي‌شود» و مثل «خواستن توانستن است»، در زبان فرانسه به اين صورت به کار مي‌رود: vouloir c'est pouvoir او يک مثل خراساني هم مثال مي زند: «گُله نفتيه که هي هوا مِره بعضي وقتا فتنه هم بپا مِره»، يعني گلوله نفتي را بالا مي‌اندازند، بعضي وقتا هم دعوا مي شود. جاويدي درباره ضرب‌المثل مي‌گويد: با توجه به اين که سطح کتاب خواني مردم به شدت کم شده، مشخصا استفاده از ضرب‌المثل هم به همان نسبت کمتر شده است. در قديم با توجه به اين که مردم امکانات رفاهي و سرگرمي‌هاي کمتري در اختيار داشتند بيشتر دور هم جمع مي‌شدند و با هم شروع به خواندن شعرها و ضرب‌المثل‌هاي قديمي مي‌کردند که باعث مي‌شد اين ضرب‌المثل‌ها به دليل تکرار، در حافظه آن ها بماند، بيشتر استفاده شود و در محاوره کاربرد داشته باشد. هم اکنون با توجه به کمبود وقت و بي حوصلگي مردم امروزي، بيشتر محاوره‌هاي عادي و ساده در مکالمات استفاده مي‌شود و خبري از ضرب‌المثل‌هاي جالب و شيرين قديمي نيست. فريدون حاجيلو 40 ساله، شهروند ترک زبان و دانشجوي ارشد زبان شناسي است. او درباره ضرب المثل مي‌گويد: مثل‌ها، عصاره کلام و فرهنگ يک جامعه هستند که مفهومي طولاني را به صورت خلاصه منتقل مي کنند. يعني يک جمله، بار يک داستان را مي‌کشد و مفهوم را منتقل مي‌کند. اتفاقا موفق هم هست. ضرب‌المثل‌ها از دل زندگي انسان‌ها و واقعيت‌ها سرچشمه مي‌گيرد اصولا ضرب‌المثل چون عصاره يک متن و مثل شمشير تيز، برنده واثرگذار است. ضرب‌المثل‌ها مانند شعرها سينه به سينه و گاهي از فرهنگي به فرهنگي ديگر انتقال مي يابند. مثل‌هايي داريم که از زبان ترکي به زبان فارسي و برعکس منتقل شده است يعني آن ها مرزي نمي‌شناسند. گاهي فکر مي‌کنيم ضرب‌المثل کم شده است و نسل جوان از آن کمتر استفاده مي‌کند اما من با اين موافق نيستم و فکر مي‌کنم انسان‌ها در سنين بالاتر و در طول گذر زندگي شروع مي‌کنند از ضرب‌المثل‌ها استفاده کردن و زماني مي‌رسد که تازه مثل‌ها در ذهن، جايگاه مي يابد و مورد استفاده‌اش در زندگي شخصي شناسايي مي‌شود. ضرب‌المثل چيزي نيست که از بين برود و نسل‌هاي بعدي نيز حتما از آن ها استفاده خواهند کرد. تعداد به ياد داشتن مثل‌ها به علاقه شخصي انسان‌ها هم برمي‌گردد و قرار نيست همه به اندازه هم ضرب‌المثل بدانند ولي فکر مي‌کنم تقريبا به جز کودکان، ديگر رده‌هاي سني تعدادي ضرب المثل مي‌دانند و به مرور که سنشان بالا مي‌رود تعداد آن ها هم بيشتر مي‌شود. گاهي مثل‌ها از زبان‌هاي ديگر درست ترجمه نمي‌شوند .مانند ضرب‌المثل «مار از پونه بدش مي‌آيد ولي در لانه اش سبز مي‌شود» که از ترکي به فارسي ترجمه شده اما جالب است بدانيد مار اصلا از پونه بدش نمي‌آيد! واژه « يارپوز» به معني پونه و راسو است و واژه راسو به اشتباه پونه ترجمه شده است. مار از راسويي که شکارچي اوست بدش مي آيد و راسو دايم دم لانه مار است. همچنين به دليل اين که ذات انسان کم کوشش بوده و به دنبال رساندن مفهوم در جمله‌اي خلاصه است لذا مثل‌ها در تمام فرهنگ‌ها و قوم‌ها وجود دارد و گاهي ضرب‌المثلي معادل خارجي نيز دارد مانند: «مرغ همسايه غاز است» يعني چيزي که مال ديگران است بهتر است که در انگليسي مشابه آن مي شود: The grass is always greener on the other side of the fence! علف هاي پشت پرچين هميشه سبزتر ديده مي شود! نويسنده : نسيم سهيلي | روزنامه نگار ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد