یک کتاب خوب/ می خواهید داستان بنویسید و راهش را بلد نیستید؟

کافه بوک/ کتاب هشتادوهشت‌صفحه‌ايِ «عناصر داستان» را استاد روبرت صافاريان به من معرفي کردند تا در نوشتن نقد و معرفي‌هاي کتاب‌هايي که مي‌خوانم از آن بهره ببرم. کتابي مقدماتي است از آن جهت که روي صحبتش با مبتديان نقد و بررسيِ داستان است و به اصول پايه و مفهوميِ تحليل و تفسير داستان مي‌پردازد. کتاب عناصر داستان با تعريف خاص و متفاوتي از «داستان» آغاز مي‌شود: دروغ‌هايي که در خانه و خانواده سرهم مي‌کنيم تا خود را از کنجکاوي‌هاي آزاردهنده حفظ کنيم و لطيفه‌هايي که تصادفاً مي‌شنويم و بعد من‌باب مکالمهٔ مؤدبانه (يا غيرمؤدبانه) بازگو مي‌کنيم. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۲) بهتر است بگويم جالب‌ترين تعريفي بود که تاکنون خوانده بودم؛ تعريفي دقيق و منفي. منفي از آن جهت که در وصف داستان از واژهٔ «دروغ» استفاده شده است. در ادامه کتاب به دو بخش تقسيم مي‌شود: بخش اول که به عناصر داستان مي‌پردازد بخش دوم که شامل سه داستان و سه تفسير است. کتاب عناصر داستان در ابتداي بخش اول به دو مقوله در تعريف داستان پرداخته شده است: Fact (امر واقع) و Fiction (داستان). رابرت اسکولز، نويسندهٔ کتاب، معتقد است داستان را نبايد با برچسب غيرواقعي بودن و امري ساخته‌شده از واقعيت دور کنيم، چراکه يک داستان به‌رغم غيرواقعي بودنش، موجوديت دارد و ممکن است تأثيرش قرن‌ها به‌جا بماند. در ادامهٔ مبحث «موجوديت» به اين اشاره مي‌کند که کتاب موجوديتي واقعي دارد، به اين معني که وزن دارد و فضايي را اشغال مي‌کند. او در اين قسمت به مطلبي اشاره مي‌کند که هر خواننده‌اي موقع خواندن داستان با آن روبه‌رو مي‌شود. بدون شک براي علاقه‌مندان به کتاب و کتاب‌خواني اين پاراگراف کاملاً ملموس است و شايد تا مدت‌ها هنگام مطالعه آن را به خاطر بياورند: وقتي داريم داستاني را مي‌خوانيم، کاري انجام نمي‌دهيم. جريان عاديِ زندگيمان را متوقف کرده‌ايم، ارتباطمان را با دوستان و اعضاي خانوادهٔ خود قطع کرده‌ايم تا به‌طور موقت در جهاني خصوصي و غيرواقعي خانه کنيم. تجربهٔ داستان بيشتر شبيه خواب ديدن است تا فعاليت معمول در بيداري. جسممان بي‌حرکت مي‌شود، اما تخيلمان به حرکت درمي‌آيد. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۵) از موارد ديگري که براي تحليل داستان مي‌تواند مؤثر واقع شود «طيف» داستان است که دو سر دارد: تاريخ و خيال‌پردازي. اما نويسنده بر اين باور است که براي کسي که هدفش درک داستان است، ترکيبي از تاريخ و تخيل اهميت پيدا مي‌کند. زيرا درک هر کس از داستان به فهم نوع رابطهٔ هر اثر خاص با زندگي بستگي دارد. در کتاب عناصر داستان اثر رابرت اسکولز علاوه بر آموختن عناصر يک داستان، با جملات و پاراگراف‌هايي آشنا مي‌شويم که ما را عميقاً به تفکر وا مي‌دارد. براي مثال، در توصيف هنر داستان‌نويسي، اسکولز زندگي را به سلسله‌اي از حس‌ها، کنش‌ها، افکار و رخدادهايي تشبيه مي‌کند که با زبان درصدد رام کردنشان هستيم. (صفحه – ۸) همچنين مي‌گويد علت اينکه داستان ما را مجذوب مي‌کند اين است که هم شبيه زندگي است و هم نيست. وقتي داستاني را مي‌خوانيم، هم «درکش» مي‌کنيم و هم از آن «لذت»مي‌بريم؛ دو جزء تفکيک‌ناپذير. يکي از مهم‌ترين قسمت‌هاي کتاب عناصر داستان، Plot (طرح) است. درواقع طبق توضيحات اسکولز، داستان «حرکت» است و هر داستاني از فرايند تغيير مي‌گويد. بنابراين براي خواندنش بايد اين حرکت‌ها را دنبال و تفسير کرد. براي اين کار به چند نکته اشاره مي‌کند که موقع مطالعه بايد مدنظر داشت، از قبيل شروع و پايان داستان، تفکيک شخصيت‌هاي اصلي، توجه به موانع داستان، در نظر گرفتن کنش داستان و غيره. درحقيقت با دانستن اين موارد فهم داستان و در نتيجه حرکت به‌سوي معناي داستان براي مخاطب آسان‌تر مي‌گردد. کتاب عناصر داستان سخن از «معنا» که به ميان مي‌آيد، اين پرسش مطرح مي‌شود که درونمايهٔ يک اثر چيست؟ يکي از روش‌هايي که به‌واسطهٔ آن مي‌توان به اين امر دست پيدا کرد، «سرنخ»‌هاي داستان است. هرچه داستان مبهم‌تر باشد، بايد به‌دنبال سرنخ‌هاي ظريف‌تر بود. گاهي «لحن روايت» معناي آن را تعيين مي‌کند. شايد بپرسيد که چگونه يک داستان مي‌تواند لحن داشته باشد؟ درحقيقت داستان به طرق مختلف معناي خود را ايجاد مي‌کند. نويسنده گاهي اوقات از روش غيرمستقيمِ کنايهٔ کلامي استفاده مي‌کند که معناي حقيقي‌اش با مفهوم ظاهري کلمات تفاوت دارد. گاهي مي‌تواند لحني طعنه‌آميز داشته باشد و گاهي با چاشني طنز درآميخته شود. مهم اين است که خواننده آن‌قدر به سرنخ‌هاي داستان واقف باشد که متوجه آن‌ها بشود. يکي از اين راه‌ها طبق گفتهٔ اسکولز خواندن آثار متعددِ يک نويسنده است: هرچه آثار بيشتري از يک نويسندهٔ خاص بخوانيم، در فهم لحن او مهارت بيشتري پيدا مي‌کنيم – يعني بهتر مي‌توانيم به درک سايه‌روشن‌هاي عاطفي که به معناي کلماتش رنگ‌هاي مختلف مي‌دهند نايل شويم. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۳۰) و اما مي‌رسيم به بخش دوم اين کتاب که به‌شخصه از آن بسيار آموختم. همان‌طور که در ابتداي معرفي متذکر شدم، در بخش دوم، رابرت اسکولز سه داستان کوتاه مدرن از سه نويسندهٔ شناخته‌شده انتخاب کرده و پس از اتمام هر داستان، به تفسيرش پرداخته است. هر سه تفسير بر اساس توضيحاتي است که در بخش اول ارائه داده شده است تا مباحث و اصطلاحات بخش اول را شفاف‌تر سازد. بنابراين اين کتاب مي‌تواند راه‌گشاي علاقه‌مندان به نوشتن نقد و تحليل کتاب باشد. چاپ اول کتاب عناصر داستان با ترجمهٔ فرزانه طاهري در سال ۱۳۷۷ از نشر مرکز روانهٔ بازار شده است. در قسمتي از پشت جلد کتاب عناصر داستان چنين آمده است: «روي سخن اين کتاب با خواننده‌ي غيرمتخصص و تازه‌آشناي داستان است و به اصول اساسي داستان مي‌پردازد نه به پيچيدگي‌ها و اصطلاحات و مفاهيم بغرنج نقد و تحليل. کوشش آن در جهت مجهز کردن خواننده به ابزارهايِ مفهوميِ اساسي براي درک و تحليل و تفسير داستان‌ها است.» جملاتي از کتاب عناصر داستان اگر فرشته‌اي همهٔ اعمال انسان‌ها را بدون تحريف يا حذف چيزي ثبت مي‌کرد، مي‌شد به او تاريخ‌نگار «مطلق» گفت. و تنها اگر الهه‌اي جهان را با قوهٔ تخيلش خلق مي‌کرد، مي‌شد او را خيال‌پرداز «مطلق» ناميد. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۷) طعم يک قصهٔ خوب را مي‌توان چندين بار با لذت چشيد، و اغلب هم بار دوم يا سوم از هر نظر بهتر از بار اول است. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۱۶) ما خوانندگان بايد با هشياري و آمادگي در برابر انواع مختلف شخصيت‌پردازي واکنش نشان دهيم. با يک نوع خواندن نمي‌توان به سر وقت داستاني از خورخه لوئيس بورخس و داستاني از جيمز جويس رفت. بر خواننده است که به هنگام ورود به هر جهانِ داستاني خود را با آن تطبيق دهد. بر نويسنده است که کاري کند تا اين انطباق به زحمتش بيرزد. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۲۱) مشخصات کتاب عنوان: عناصر داستان نويسنده: رابرت اسکولز ترجمه: فرزانه طاهري ناشر: مرکز تعداد صفحات: ۸۸ صفحه قيمت چاپ ششم، سال ۱۳۹۶: ۹۹۰۰ تومان نويسنده مطلب: آزاده رمضاني ما را در کانال «آخرين خبر» دنبال کنيد