درباره مردی که نامش با «حافظ» گره خورد

تسنیم/ زنده‌یاد مرتضوی با نگارش «مکتب حافظ» نامش همواره با شاعری گره خورده است که عالم و جاهل، عارف و عامی شعرش را می‌خوانند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، زنده‌یاد منوچهر مرتضوی، ادیب و نویسنده نامدار تبریزی است که در نهم تیرماه سال 89 درگذشت. هرچند کارنامه کاری مرتضوی حکایت از تنوع مطالعات و تحقیقات او دارد، اما نام او همواره با نام «مکتب حافظ» گره خورده است و عمدتاً با این اثر یاد می‌شود.

«مکتب حافظ» که نویسنده آن را مقدمه‌ای بر حافظ‌شناسی می‌داند، در واقع کلید فهم بسیاری از آرا و اندیشه‌های حافظ را در خود منعکس کرده و حتی از آن با عنوان یکی از سه اثر ماندگار و راهگشا در حوزه حافظ‌پژوهی یاد می‌شود. زنده‌یاد مرتضوی خود در مقدمه اثرش اذعان دارد که «مکتب حافظ» را بدون هیچ ادعایی نوشته است: « تألیف کتاب حاضر نه ناشی از عزم و تصمیم است و نه برای ارضای هوس تألیف و نگارش و نه زاییده این اندیشه و تصور که با نگرش و نشر آن مکتب حافظ و مشرب وسیع او معرفی و گامی بزرگ در طریق حافظ‌شناسی برداشته خواهد شد، مولود تشویق گروهی از دوستان ادیب و فاضل و حاصل تصادفات و توفیقات و فراهم آمدن تدریجی و طبیعی یادداشت‌های پراکنده‌ای است که در ضمن مطالعه بی‌پیرایه شخصی درباره حافظ و اشعار و مکتب او گردآوری شده».

حافظ‌ و حافظ‌پژوهی از جمله موضوعات مورد علاقه پژوهشگران معاصر بوده است. به طوری که تاکنون آثار متعدد و متنوعی در این رابطه منتشر شده است. شمار آثار منتشر شده در زمینه‌های مختلف از تصحیح دیوان گرفته تا شرح ابیات و اصطلاحات و ... به اندازه‌ای است که بهاء‌الدین خرمشاهی، از مشهورترین حافظ‌پژوهان، در مقاله‌ای در سال 71 در «گلچرخ» اعلام کرد که: «تصحیح دیوان بعد از این بس!». حال ممکن است این پرسش ایجاد شود که در میان این آثار متکثر و متنوع، «مکتب حاقظ» چه جایگاهی دارد؟

«مکتب حافظ» به توصیف خرمشاهی، در کنار «حافظ شیرین‌سخن» معین و «تاریخ عصر حافظ» اثر شادروان غنی از جمله سه اثر ماندگار در حوزه حافظ‌پژوهی است که هر محقق و جست‌وجوگری در این حوزه، بی‌نیاز از مراجعه به این کتاب نیست. به گفته کارشناسان، بسیاری از بدیهیات دیوان حافظ و اندیشه‌های او، نتیجه سال‌ها مطالعات زنده‌یاد مرتضوی است که حاصل و چکیده آن در «مکتب حافظ» ذکر شده است. با این حال، خود مؤلف تأکید دارد که با وجود نگارش آثار متعدد از جمله «مکتب حافظ» هنوز مشرب او برای ما مشخص نیست. او در این رابطه در مقدمه کتابش می‌نویسد: شاید گروهی از اهل تحقیق، زمینه حافظ‌شناسی را زمینه‌ای غیر بکر و عرصه مکتب و مشرب او را عرصه‌ای بپندارند که «خاصان در آن ره فرس رانده‌اند». نگارنده نمی‌گوید شهسواران میدان حافظ‌شناسی همگی سپر انداخته و «از تک فرومانده‌اند»، ولی معتقد است که با وجود کارهای انجام شده، نه تنها در این مضمار عرصه جولان تنگ نیست، بلکه حقیقت مشرب این شاعر بزرگ نسبت به شهرت و اهمیت وی هنوز برای عوام کاملاً ناشناس و برای خواص مبهم و تاریک است. ... برای شناختن حافظ و اشعار او به عنوان یک شاعر و یک دیوان کوشش‌هایی به عمل آمده، ولی اگر حافظ را صاحب مکتب و فلسفه و جهان‌بینی خاصی بدانیم، راهی دراز در پیش داریم و هنوز مقدمه و الفبای «حافظ‌شناسی» تألیف و تدوین نشده است.

از سوی دیگر، روش او در پرداختن به اشعار حافظ نیز متمایز با گذشتگان است. محمدرضا ضیا، از اساتید دانشگاه اصفهان، در «شب منوچهر مرتضوی» که به یاد او در بخارا برگزار شد، در این رابطه گفته است: این ذهنیت که شعر حافظ، ارتباط عمودی ندارد، از قدما تا امروز، مطرح بوده‌است، اما دکتر مرتضوی به خوبی به این موضوع پرداخته‌ و مثال‌های متعددی در ردّ این موضوع آورده‌ است.

خرمشاهی در یادداشتی درباره ارزش و اهمیت این کتاب نوشته است: «مکتب‌ حافظ» یکی از بهترین رهیافت‌ها به شعر حافظ و رمزگشایی از مفاهیم کلیدی و نمادهای اساسی هنر اوست. استاد مرتضوی صاحب تقدم فضل و فضل تقدم در طرح اساسی‌ترین مباحث حافظ‌پژوهی ـ از جمله عشق و رندی و ملامتی‌گری ـ است. «مکتب حافظ» طبق عنوان فرعی و فروتنانه‌اش «مقدمه بر حافظ‌شناسی» نام دارد؛ ولی در واقع مفتاح حافظ‌شناسی و از مراجع عمده و کلاسیک نوین در حافظ‌پژوهی است».

«روشمندی» یکی از مهمترین ویژگی‌ کارهای مرتضوی بود؛ موضوعی که به کارهای او اعتبار ویژه بخشید. حسن انوری، از شاگردان مرتضوی و مؤلف «فرهنگ سخن» درباره این ویژگی‌ او می‌گوید: سه نکته و فضیلت در زنده‌یاد منوچهر مرتضوی بود. اولین که به کاری که دست می‌زد، آن را تمام عیار و درجه اول انجام می‌داد. نمونه مثال هم آن‌ کتابی است که درباره حافظ کار کرده است. دوم این که خطیب توانایی بود و سوم هم این که شاعری توانا بود و با این وجود درباره شعرش کمتر صحبتی به میان آمده است.

با وجود این خدمات مرتضوی به دلیل نامرادی روزگار و بی‌مهری، سال‌ها در انزوا زیست؛ سال‌هایی که می‌توانست دوران شکوفایی بیشتر او باشد. در هر صورت گذر زمان از ارزش کار مرتضوی نکاسته و نامش را از یادها نبرده است. زنده‌یاد مرتضوی با نگارش این کتاب نامش همواره با شاعری گره خورد که عالم و جاهل، عارف و عامی شعرش را می‌خوانند و «گروهی عمر عزیز صرف تشریح و تحلیلش می‌کنند و گروهی از ابهام و ایهامش لذت می‌برند...».