انتشار خاطرات ناصرالدین‌شاه از «آب و هوا» پس از ۱۸۰ سال

تسنیم/ هرچند نام ناصرالدین‌شاه با وقایع تلخ تاریخ گره خورده است، اما از او آثار ادبی و هنری باقی مانده که در آن می‌توان جامعه قاجار را بدون روتوش‌ چاپلوسی و اغراق دید. «روزنامه آب و هوا» از جمله آثاری است که از او به دست ما رسیده است.
ناصرالدین‌شاه قاجار که در سال 1264 هجری قمری در قصر محمدیه در حوالی باغ فردوس به سلطنت نشست، چهارمین شاه قاجار و یکی از مهمترین شاهان این سلسله پادشاهی در ایران بود. ناصرالدین‌شاه نامش همواره با اتفاقات تلخ، تکان‌دهنده و عجیب در تاریخ عجین شده است؛ از قتل امیرکبیر گرفته تا قرادادهای مختلف و جنبش تنباکو و گردآمدن 85 زن در اندرونی و ... . با این حال، او پادشاه اولین‌ها هم هست. شاید باورش سخت باشد، اما ناصرالدین‌شاه در کنار همه این معایبی که در دوران سلطنتش داشت، دستانی هنرمند هم داشت. او نقاشی می‌کشید، زبان فرانسه را تمرین می‌کرد، خاطرات و سفرنامه‌هایش را نوشت، گاه شعر می‌سرود و ... .

در میان آثار به جا مانده از او، روزنامه خاطراتش که در موضوعات مختلف نوشته شده، شاید بهترین اثر برای بیان حالات و روحیات شاه صاحب‌قران باشد. او در این یادداشت‌ها، احوال و اوضاع خود و گاه بیرون دربار را می‌نوشت؛ از این منظر مخاطب بدون واسطه با حالات و احوال دربار و شاهش آشنا می‌شود.

سبک نگارش او در این خاطرات، موجز و مختصر است؛ بدون هیچ‌گونه پیرایه ادبی و تکلف در استفاده از صنایع. نثر فارسی در دوره قاجار سه مرحله را طی کرد؛ دوره نخست دوره خمودگی بدون هیچ نوآوری بود. دوره دوم، نثری خلق شد که تحت تأثیر ترجمه‌های غربی بود و دوره سوم، یافتن هویت ایرانی در نثر فارسی بود. خاطرات ناصرالدین‌شاه محصول دوره دوم نثر دوران قاجار است.

در دوره دوم نویسندگان ایرانی با بعضی از انواع جدید ادبی همچون روزنامه‌نویسی و ترجمه متون غربی و نمایشنامه‌نویسی آشنا شدند. این آشنایی حاصل رفت‌وآمدهایی است که میان اروپا و ایران برقرار می‌شود. این دوران از اواخر عهد محمدشاه آغاز می‌شود و تمامی دوران سلطنت ناصرالدین شاه را دربر می‌گیرد. در این دوران برای نخستینبار روزنامه‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی که نوع تازه‌ای در نثر فارسی به شمار می‌رفت، پدید آمد و افزون بر آن ترجمه آثار غربی به‌ویژه داستان‌ها و رمان‌ها موجب شد تا ایرانیان نیز به آفرینش آثاری در این زمینه بپردازند. سفرنامه‌نویسی و خاطره‌نویسی نیز در این دوره رونق بسزایی یافت و علاقه ناصرالدین شاه به نوشتن خاطرات و سفرنامه محصول این تحولات در نثر فارسی است.

تاکنون آثار متعددی از تصحیح خاطرات او منتشر شده است. آثاری که تلاش دارند تا با پیرایه کردن متن، بخشی از اندیشه‌ها و سبک و قلم شاه قاجار را پیش روی مخاطب امروز قرار دهند. کتاب «روزنامۀ آب و هوا؛ آب و هوانگاری به روایت ناصرالدین شاه قاجار» از جمله این آثار است که به کوشش الناز بایرام‌زاده از سوی انتشارات پرنده در دسترس علاقه‌مندان به متون تاریخی قرار گرفته است. شاه قاجار در این اثر که در بازه زمانی فروردین 1261 تا فروردین 1262 نوشته شده است، تنها و منحصراً به وضعیت آب و هوایی مناطق مختلف از جمله تهران می‌پردازد.

مصحح در مقدمه این اثر با اشاره به محتوای یادداشت‌های شاه قاجار می‌نویسد: ناصرالدین شاه علاقه زیادی به ثبت و تحریر خاطرات روزانه خود داشت و به شرح وقایع روزانه که شامل عکاسی، نقاشی و شکار به همراه سفرهای گوناگون داخلی و رفتن به ییلاقات بود، پرداخته است اما آنچه حائز اهمیت است در این روزنامه خاطرات، بسیار کم به وقایع سیاسی مملکت پرداخته است. بلکه آنها را در دفترچه‌های مجزایی به صورت رمز و تلگرافی نگاشته است.

یادداشت‌های روزانه ناصرالدین‌شاه نوشتاری ساده و بی‌تکلف به دور از هرگونه الفاظ پرطمطراق است که درباریان و زنان حرم‌خانه در نامه‌نگاری با شاه بدان استناد می‌کردند. در بسیاری از خطوط، ناصرالدین‌شاه خود را با لفظ «ما» جمع بسته است.

... روزنامه مبارکه، روزنامه هوا و اثرهای آسمانی و زمینی است که در طول یک سال از هجدهم شهر جمادی‌الاول سنه 1299 ه.ق الی هجدهم شهر جمادی‌الاول سنه 1300 ه.ق توسط ناصرالدین شاه قاجار تحریر شده است. بخش‌هایی از این روزنامه خاطرات به خط کاتب تحریر شده است. ناصرالدین شاه در این روزنامه به ذکر وقایع آب و هوا و انقلابات آسمانی پرداخته است و در خلال نگارش آب و هوا به شرح وقایع آن روز که بعضی در دارالخلافه الباهره طهران در عمارت ارگ سلطنتی گلستان، یا به دید و بازدید خانه رجال و مهمانی‌های اعیانی و بعضی از آن در ییلاقات اطراف طهران به شکار گذشته پرداخته است. در طول این یک سال شاه سفری به نمارستاق مازندران نیز داشته است که به شرح وقایع سفر و آب و هوای نمارستاق پرداخته است. از جمله مطالب دیگری که شاه به آنها پرداخته است، ستاره دنباله‌دار و پدیده خورشیدگرفتگی است و در انتهای کتاب به شرح عروسی تومان آغا فخرالدوله دختر ادیب ناصرالدین‌شاه با مهدی‌قلی خان مجدالدوله پسر دایی ناصرالدین‌شاه پرداخته است. کتاب حاضر تنها کتابچه آب و هوای ناصرالدین‌شاه قاجار است که تحریر و مرقوم شده است. ...

مزیت دیگر خاطرات و یادداشت‌های ناصرالدین‌شاه در نشان دادن دوران و حوادث زمانه او بدون روتوش اغراق و چاپلوسی است. واقعیت این است که در منابع تاریخی عصر قاجار، به دلیل استبداد جانکاه، و اختناق شدید موجود در جامعه، تملق و چاپلوسی و دروغ بیش از بیان حقایق ساری و جاری بوده است؛ در حالی که در سفرنامه و خاطرات ناصرالدین‌شاه، از آنجا که به قلم خود اوست و ظاهراً باکی از بیان برخی واقعیت‌ها نداشته است، تا حدودی رویدادهای اجتماعی نظیر قحطی، اعتراض مردم، کتک خوردن درباری‌ها از سوی مردم قحطی‌زده و ... نیز منعکس شده است.

نشر پرنده «روزنامه آب و هوا» را در 500 نسخه و در 160 صفحه در دسترس علاقه‌مندان به متون تاریخی قرار داده است.