حکمرانان در ترازوی اَحَدخو

معیاری الهی برای حکمرانی

مولوی، امیرالمومنین (ع) را ترازوی اَحَدخو می‌نامد. یعنی هرکس که می‌خواهد متر و معیاری الهی برای کنش‌ها و عمل‌های خود داشته باشد باید به سیره حضرت نگاه کند. امیرالمومنین چند سالی زمامدار امت پیامبر (ع) بود و در همین مدت در نامه‌ها، خطبه‌ها، در پاسخ به سوال پیروان و… نکات مهمی را در شیوه زمامداری و حکومت بر جای گذاشت که گنجینه ارزشمندی است برای حکمرانان. بنابراین معیار حکمرانی الهی برای زمامداران، علی (ع) است. هرچند که در ادوار تاریخ تمدن اسلامی کمتر حکمرانی را می‌توان یافت که شیوه حکومت علوی را در پیش گرفته باشد.

عهد مالک اشتر سفارش‌نامه نغز و پر مغزی است که امیرمومنان (ع) آن را برای مالک اشتر نخعی نوشت و او را که از سوی آن حضرت به حکومت مصر منصوب شده بود راه و آیین فرمانروایی آموزانید. این عهد سند بسیار عزیز و شریفی است که از روزگاران دور به دست ما رسیده و نه تنها از ارجمندترین وثایق کهن شیعه و بلکه از گرامی‌ترین اسناد سیاسی تاریخ اسلام است و حتی می‌توان مباحث و مبانی دموکراسی را از منظر فقه سیاسی شیعه از این عهدنامه استخراج کرد. این عهدنامه مجموعه‌ای است که اخلاق فردی و حکمت سیاسی را با هم عجین کرده و موازین ایمانی عبودیت و تقرب به‌حق را با اهداف تعالی بخش دینی در خود گرد آورده است.

مولوی، امیرالمومنین (ع) را ترازوی اَحَدخو می‌نامد. یعنی هرکس که می‌خواهد متر و معیاری الهی برای کنش‌ها و عمل‌های خود داشته باشد باید به سیره حضرت نگاه کند نکاتی که حضرت با مالک مطرح می‌کند و پیمانی که با او می‌بندد همه و همه نشان دهنده اهمیت مساله حکمرانی است. زمامدار مسلمان اگر به مفاد این عهدنامه عمل کند، از سعادتمندان خواهد بود و خود و جامعه‌اش را به رستگاری رهنمون خواهد ساخت. این عهدنامه که جملگی مفادش در آیین کشورداری است، ورای زمان و مکان است و در همه اعصار و قرون می‌تواند راهگشای زمامداران باشد. عمل به مفاد این عهدنامه نیز سخت است، چرا که در درجه نخست سدی است مقابل ظلم والی به مردم. به همین دلیل نیز در طول تاریخ کمتر حاکمی پیدا شده تا این عهدنامه را نصب‌العین کند.

مهم‌ترین شروح عهدنامه

عهدنامه مالک اشتر در طول تاریخ بارها به فارسی ترجمه و شرح شده است. اما این میان دو متن شاخص‌تر از بقیه می‌نماید: نخست شرح ملا محمد صالح روغنی قزوینی و دیگری «هدایات الحسام». شرح نخستین متعلق به دوران صفویه است و شرح دوم متنی به جای مانده از دوران قاجاریه. خبرگزاری مهر پیشتر معرفی مفصلی از متن دوم منتشر کرده بود که از این نشانی قابل مطالعه است.

اما ترجمه و شرح ملا محمدصالح روغنی قزوینی از «عهدنامه مالک اشتر» را انتشارات دانشگاه مفید قم با تصحیح و تحقیق و مقدمه علی فاضلی زمستان سال ۱۳۹۶ با شمارگان هزار نسخه، ۶۱۶ صفحه و بهای ۵۰ هزار تومان منتشر کرده است. بالغ بر ۳۰ صفحه از انتهای کتاب به انتشار تصاویری با کیفیت از نسخه دستنویس این کتاب ارزشمند اختصاص پیدا کرده است.

اما مرحوم علامه محمد صالح روغنی قزوینی از دانشمندان مشهور ایرانی قرن یازده و ابتدای قرن ۱۲ هجری است. او شاگرد میرداماد و ملا خلیل قزوینی بوده و در فلسفه و تاریخ و ادب مهارت ویژه داشت. او شرحی پارسی بر متن شریف «نهج البلاغه» هم دارد.

دیگر تالیفات ملامحمد صالح روغنی

علامه شیخ حر عاملی در شرح حال او نوشته است: «مولانا محمد صالح بن محمد باقر القزوینی معروف به الروغنی عالم فاضلٌ کامل، له کتبٌ و رسائل منها…» شیخ آقابزرگ تهران در «الذریعه» ترجمه و شرح وی بر نهج البلاغه را از سودمندترین و مفیدترین شروح این متن شریف دانسته است. آثار و تالیفات ملا صالح زیاد و مهم است که از جمله آنها بجز کتب یاد شده می‌توان به این موارد نیز اشاره کرد: «الامامه»، «رساله‌ای در احکام و شرایط دعا»، «ترجمه فارسی عیون الاخبار الرضا»، «ترجمه توحید مفضل»، «ترجمه و شرح الخصال»، «ترجمه و شرح صحیفه سجادیه»، «رساله فی جواب رجل المرتد»، «حکمت اسلام»، «دیوان شعر»، «شرح حدیث جنود عقل و جهل» و...

معرفی شرح ملا از عهدنامه

شارح در مقدمه اشاره کرده که این شرح را خطاب به «نواب کامیاب اشرف اقدس اعلی» نگاشته است و منظور او شاه عباس دوم است که مورد ستایش و احترام ملا محمدصالح روغنی قرار داشت. ملا در دیباچه خود نوشته است: «و این عهدنامه جامع است جمیع شرایط و قواعد سلطنت و فرماندهی را و حاویست اکثر حکمت‌های علمی و عملی متعلق به امارت و ایالت را. و این وصایا و معانی شریفه در هیچ کلامی آنگونه مجتمع نگشته و در هیچ کتابی به تمامی یافت نگردد و چه عجب که از علم کامل و حکمت شامل آن حضرت منبعث شده.»

عهدنامه مالک اشتر در طول تاریخ بارها به فارسی ترجمه و شرح شده است. اما این میان دو متن شاخص‌تر از بقیه می‌نماید: نخست شرح ملا محمد صالح روغنی قزوینی و دیگری «هدایات الحسام» ملای قزوین در ادامه انگیزه خود از تدوین این شرح را تهیه هدیه‌ای برای شاه عباس دوم عنوان کرده است، چه اینکه «درر شاهوار جز آویزه گوش این دولت والا را مناسب نباشد و این گوهر گرانمایه جز واسطه عقد این سلطنت اعلی را درخور نیاید. آری این نعمتِ عظمی چون هم از خاندان شریف به دعاگویان رسیده اولی آنکه به تحفه این درگاه آورند و این عطیه کبری چون هم ازین دودمان عالی به این نیازمندان عاید شده سزاوار آنکه به رسم خدمت هم بدین جناب دهند.»

شارح پس از آن س مطلب را به عنوان مقدمه آورده است. در مطلب نخست شرح مختصری از حالات و مقامات مالک اشتر را گزارش کرده است. در مطلب دوم از لزوم تعیین حاکم و امام برای نگاهبانی ملک و ملت سخن گفته و معموری بلاد را در گرو اطاعت از سلطان دانسته است.

او در مطلب سوم چنین هشدار می‌دهد: «غرض از وجود سلاطین اولی‌الامر حمایت بیضه دین و رعایت حوزه اسلام و محافظت و انفاذ احکام شریعت است، پس واجب باشد بر سلاطین که اولاً خود مستمسک به احکام آن ملت و متخلق به اخلاق صاحب شریعت گردند و در مراعات به آن اقصی الغایه مبالغت کنند. پس رعیت را به لزوم آن احکام مواخذت و سیاست نمایند و برایشان رعایت آن قواعد نگه دارند تا هم شکر نعمت پروردگار کرده و عذر الطاف بی غایت او تعالی خواسته و هم کار سلطنت و غرض اصلی از آن ساخته باشد و اگر نه مقدم و سرکرده همه کافر نعمتان ایشان خواهند بود.»

ابواب ترجمه و شرح ملاصالح روغنی از عهدنامه

این شرح ۲۱ باب با این سرفصل‌ها دارد: «در امر به تقوی و طاعت حق»، «در نصرت حق تعالی: یعنی امر به معروف و نهی از منکر»، «ذکر جمیل انودختن و عمل صالح ذخیره نمودن»، «در رحمت با رعیت و محبت با اهالی مملکت»، «در امر به عفو و تحذر از بادره غیظ»، در نهی از ندامت عفو و شادی به عقوبت و تعجیل به مواخذت»، «غرور و کبر از خود دور کردن به تامل در بزرگواری حق تعالی»، «امر به انصاف دادن»، «در تحذیر از ایستادگی بر ظلم که موجب تغییر دولت و نعمت گردد»، «رضای عامه مردمان بر رضای خاصه مقدم داری»، «در ذم عیب جویان و امر به اغماض کردن از عیوب مردمان»، «در تحذیر از کینه کشی و اقامت بر دشمنی»، «در ذم ساعی و نمام و منع اعتماد بر اخبار ایشان»، «در نکوهش بخیل و جبان و حریص»، «در وزار نیت و احداث… اختیار نمودن و به خود تربیت نمودن»، «بر تلخی قول حق رضا دادن و خوش آمد گویان را دشمن داشتن»، «در انضمام با اهل ورع و صدق»، «مکافات نیک و بد هر یک درخور آن کردن»، «حسن سلوک موجب حسن ظن و سب طمانینه خاطر و فراغ بال شود»، «سنت سابقه صالحه رعایت نمودن و سنت‌های بد ننهادن»، «در امر به مدارست علما و مجالست حکماً برای تقویم امر امت و دولت» و «در طبقات هفتگانه مردم مشتمل بر هفت مطلب». مطلب اول وصایای متعلق به جنود، مطلب دوم وصایای متعلق به قضات، مطلب سیوم وصایای متعلقه به عمال، مطلب چهارم وصایای متعلقه به اهل خراج و ذمه و...

ملا صالح مطالب خود را به آیات و روایات و همچنین حکایت‌های مهمی از تاریخ اسلام مستند می‌کند و همچنین از ذکر متون دیگر و ارجاع مطالب خود به آنها نیز دریغ ندارد از جمله عهدنامه محمد بن ابی بکر. زبانش شیرین است و گویا. برخی از مآخذ را که که خود نویسنده در کتاب به آنها اشاره کرده از این قرار است: «احیا علوم دین غزالی»، «اخلاق محسنی کاشفی»، «اخلاق شمسیه حسن بن روزبهان شیرازی»، «انیس العارفین»، «جامع الحکایات عوفی»، «دیوان امیرالمومنین»، «شرح لامیه عجم صَفَدی»، «شرح نهج البلاغه ابن میثم»، «عهد اردشیر»، «الکافی کلینی»، «کلیله و دمنه»، «مثنوی معنوی»، «معانی الاخبار شیخ صدوق» و...

عهدنامه مالک اشتر و عهدنامه محمد بن ابی بکر، یادگاری است فراتر از زمان و مکان از عالی‌ترین و مترقی‌ترین امام و حاکم تاریخ بشری. ضرورت دارد که این عهدنامه‌ها را ابتدا خود بشناسیم و با عمل به آن، منادی حکومت پارسایان در جهان شویم.